Kościół farny wg K. Stronczyńskiego (XIX w.)

Historia Polski i ściśle z nią związana historia Kościoła w Polsce zna pod datą 1003 jedno wydarzenie. Jest nim zamordowanie w okolicach Międzyrzecza świętych pięciu braci męczenników (Benedykta, Jana, Izaaka, Mateusza i Krystiana). Przypominamy, że są to czasy Bolesława Chrobrego, z których tylko niewiele wydarzeń możemy określać datą roczną. Ale sierpczanie z tym rokiem wiążą ważne dla miasta wydarzenie.

W wielu publikacjach dotyczących Sierpca spotykamy się z informacją mówiącą, iż kościół famy w naszym mieście wzniesiono w 1003 roku. Zaznacza się przeważnie jednocześnie, że jest to data tradycyjna. Nie odnosi się jej bezpośrednio do obecnego obiektu, ale istniejącego w tym miejscu poprzedniego. Data ta, z racji tej, że mija właśnie 1000 lat od niej, skłania do ustosunkowania się do niej.

W wydanej w Krakowie w 1908 roku książce "Historye Cudownych Obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce" autor, ks. Alojzy Fridrich, tak zaczął swój opis dotyczący Sierpca: "Jedno z najstarszych miast dawnej Polski, nad rzeką Sierpienicą, oddalone o 5 mil od Płocka na północ. Jak świadczą miejscowe archiwa, parafialny kościół wzniesiony tu został już w roku 1003, prawdopodobnie na miejscu dawnej pogańskiej świątyni."

Kazimierz Bunikiewicz w "Zarysie historycznym powiatu sierpeckiego" (Warszawa 1929) pisze o omawianym obiekcie w podobny sposób: "Kościół farny, pod wezwaniem św. Wita, Modesta i Krescencji, wybudowany jest, według podania miejscowego, na ruinach świątyni pogańskiej. Z pierwotnego kościoła, wzniesionego zapewne w XII wieku, pozostał jedynie ślad w postaci części północnej ściany, na której znać w ogóle liczne pożary w różnych wiekach."

Późniejsze publikacje często powtarzają przedstawione wyżej informacje. Odwoływanie się do miejscowej tradycji jest w nich podstawą wiedzy o początkach kościoła. Co mówią jednak na ten temat źródła historyczne? Na w miarę pewnym gruncie stoimy dopiero w XIV wieku. Wówczas to Sierpc otrzymał prawa miejskie. Zakładając miasto powoływano w nim parafię, o ile takowej wcześniej nie było. Źródła bezpośrednie nie idą nam tu z pomocą. Dopiero w 1381 roku po raz pierwszy jest wymieniony pleban w Sierpcu. Należy sądzić jednak, iż parafia istniała tu dużo wcześniej. Wskazuje na to wiele przesłanek. W XIV wieku mamy potwierdzone ustanowienie parafii w okolicznych wioskach. Wymieńmy tu przykładowo Gozdowo (1305), Łęg Kościelny (1309, parafia wydzielona z bielskiej), Kurowo (1348). W kilku innych mamy poświadczone istnienie parafii już od jakiegoś czasu - Borkowo (1377), Jeżewo (1379). Świadczy to o zaawansowaniu tworzenia struktury parafialnej na tym terenie. Sierpc z istniejącym tu grodem, będącym lokalnym centrum osadniczym, na pewno miał parafię dużo wcześniej. Pozostaje pytanie, na ile wcześniej.

Najstarszym źródłem pisanym mówiącym o Sierpcu jest tak zwany "falsyfikat mogileński" noszący datę 1065. Dokument w rzeczywistości powstał w 1155 roku, ale, jak twierdzą jego badacze, ukazuje najprawdopodobniej realia z czasów Bolesława Śmiałego. Zatem wymieniony tam wraz z innymi grodami Sierpc (Seprch) znalazł się wśród uposażenia benedyktynów mogileńskich. Na terenie grodu lub w jego pobliżu (na ewentualnym podgrodziu) mogła istnieć kaplica. Nie należy tu oczekiwać zbyt okazałego obiektu. Zwykle były to niewielkie drewniane kaplice. Tylko w znaczniejszych grodach mogły być kościoły murowane (np. w Płocku).

Niestety, nie potrafimy w pewny sposób zlokalizować sierpeckiego grodu. Wydaje się prawdopodobne jego usytuowanie (jak sugeruje Michał Witwicki) w pobliżu kościoła farnego, na co wskazuje również krzywizna północnej pierzei Nowego Rynku (placu Chopina). Warto tu zaznaczyć, iż na planie Sierpca z 1800 roku jest wyraźnie zaznaczone wyniesienie terenu w środkowym odcinku obecnej ulicy Benedyktyńskiej. Z czasem wyniesienie to zostało częściowo zniwelowane. Czyżby był to ślad po grodzie? Można pod uwagę brać również miejsce na prawym brzegu Sierpienicy naprzeciwko kościoła farnego, gdzie później wybudowano zamek. Miejsce to wyjątkowo dobrze nadawało się do obrony ze względu na położenie wśród okalających je terenów podmokłych od strony północnej. Pojawiające się inne propozycje lokalizacji grodu nie wydają się przekonywujące. Problem ten rozstrzygnąć mogą badania archeologiczne.

Zatrzymajmy się nad obiektami sakralnymi Sierpca i ich datacją. W latach 1483-1488 został wybudowany z fundacji Prokopa i Feliksa Sieprskich oraz zebranych ofiar kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w miejscu, które zaczęło słynąć doznawanymi w cudowny sposób łaskami. W końcu XV wieku wzniesiono również kościół szpitalny Świętego Ducha. Tego typu inwestycje dokonywane przy znacznym (bądź decydującym) nakładzie finansowym ze strony właścicieli miasta świadczą, że musiał funkcjonować na dobrym poziomie wcześniej zbudowany kościół parafialny.

Wiele zamieszania powoduje dość tajemniczy obiekt jakim był (istniejący do 1813 r.) kościółek św. Wawrzyńca. Pierwsza o nim wzmianka źródłowa pochodzi z 1598 roku. Próby umieszczania go we wczesnym średniowieczu jako kaplicy związanej z grodem albo podgrodziem wydają się zbyt pochopne z powodu braku stosownych źródeł (w tym archeologicznych).

Zatem początki parafii wiążą się z kościołem farnym. Za odległą metryką kościoła farnego przemawia wezwanie świętych Wita, Modesta i Krescencji. Kult tych świętych męczenników pojawia się u zarania chrześcijaństwa w Polsce. Analizując wezwania kościołów zauważa się dwie fazy chronologiczne nasilenia czci św. Wita. Pierwsza obejmuje X i XI wiek i może się wiązać z początkami państwa polskiego oraz inspiracją ze strony dworu powiązanego poprzez Dobrawkę, żonę Mieszka I, z Czechami, gdzie już od kilkudziesięciu lat funkcjonował w Pradze kościół św. Wita. Nie można wykluczyć tu wpływu pochodzących z Niemiec duchownych, szczególnie benedyktynów, którzy propagowali kult tegoż świętego. Druga faza nadawania kościołom wezwania św. Wita przypada na okres XIII-XV w. i łączy się z rozpowszechnionym wśród rycerstwa kultem męczenników. Powstające wówczas z fundacji zamożnych rycerzy kościoły otrzymywały nieraz wezwanie interesującego nas świętego.

Jak na tym tle rysują się początki sierpeckiej fary? Ks. Romuald Jaworski zwraca uwagę na możliwość sprawowania już w XI wieku posługi duszpasterskiej przez benedyktynów z Płocka. Z ich działalnością wiązałoby się istnienie kaplicy na terenie grodu lub podgrodzia, do której mogliby dojeżdżać w wyznaczonych terminach.

Zapewne pierwszy kościół był drewniany. Następnie na jego miejscu wzniesiono obiekt murowany. Zaczęto budowę, jak zwykle to robiono, od części prezbiterialnej. Należy zwrócić uwagę na najstarsze fragmenty architektoniczne. Widoczne w północnej ścianie kamienie polne dodają archaiczności budowli. Czy mogą (jak sądzą niektórzy) mieć związek z poprzednią świątynią romańską stojącą w tym miejscu? Wykluczyć tego kategorycznie nie można. Wydaje się, że prawdopodobnie tę część kościoła wzniesiono w XIV wieku w ramach działań miastotwórczych w związku z lokacją miasta. Następnie w II połowie XV lub na początku XVI wieku, zapewne z fundacji rodziny Sieprskich, wzniesiono główną część kościoła. Nastąpiło to przed innymi inwestycjami sakralnymi podejmowanymi przez tę rodzinę na terenie Sierpca. Umieszczona na murze kaplicy przylegającej od południa do kościoła inskrypcja z 1569 roku mówi o rozbudowie 4 restauracji kościoła dokonanej przez ostatniego z tej rodziny Andrzeja Sieprskiego z Gulczewa, wojewodę rawskiego. Nie mamy pewności, co wówczas dobudowano, czy wspomnianą kaplicę czy może wieżę. W dzisiejszej formie fara jest obiektem gotyckim, w znacznym stopniu zbarokizowanym, z dziewiętnastowieczną przybudówką.

Podsumowując możemy przyjąć, że pierwszy (niewielki) kościół w Sierpcu mógł powstać we wczesnym średniowieczu (XI-XIII w.) i mógł być związany z funkcjonującym podgrodziem u stóp sierpeckiego grodu. Trudno precyzyjnie datować utworzenie parafii. Na pewno powołano ją przed XIV wiekiem, na co wskazuje postępujący rozwój sieci parafialnej na Mazowszu Płockim. Nie należy jednak tego faktu cofać zbyt daleko wstecz.

A co z datą 1003? Nie ma ona żadnego potwierdzenia źródłowego. Przekazana została być może w formie ustnej księdzu Fridrichowi zbierającemu materiały do swojej publikacji. Każdy chciał przesuwać metrykę swojego miasta czy kościoła jak najdalej wstecz. Było to nobilitujące. Czasy Chrobrego, wyjątkowego i do tego pamiętanego przez potomnych władcy, były dobrym okresem do budowania sierpeckiej dumy i ogólnopolskiego prestiżu. Takie informacje, z całą pewnością wykoncypowane nieco wcześniej, otrzymał poszukujący około 100 lat temu jezuita i odnotował w swoim dziele.

A co ze świątynią pogańską? Przede wszystkim w czasach przedmieszkowych nie było na naszych ziemiach świątyń pogańskich. Były jedynie ośrodki kultu nie posiadające specjalnie wzniesionych do tego celu budynków. Tego typu ośrodek archeolodzy odkryli i zbadali w Płocku. Owszem, często w takich miejscach później wznoszono kościoły, klasztory. Nie można jednak wnioskować, że prawie każdy starszy kościół stanął na miejscu, które w ten sposób "schrystianizowano". Dla potwierdzenia takich faktów trzeba mieć konkretne źródła.

A co z sympatyczną trądycją? Może sobie pozostać w formie legendy, w której jednak trudno znaleźć przysłowiowe źdźbło prawdy historycznej.

Bibliografia selektywna:

Kazimierz Bunikiewicz, Zarys historyczny powiatu sierpeckiego, [w:] Materiały monograficzne województwa warszawskiego. Dodatek do Dziennika Urzędowego województwa warszawskiego, r. I, t. III, Warszawa 1929, s. 130-140.

Jan Burakowski, Kronika Sierpca i Ziemi Sierpeckiej, Sierpc 2001.

Ks. Alojzy Fridrich T. J., Historya Cudownych Obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. III, Kraków 1908.

Ks. Romuald Jaworski, Kościół Matki Bożej i kolegium mansjonarzy w Sierpcu w latach 1483-1625, Lublin 1978 (maszynopis).

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X: Województwo warszawskie, z. 23: Powiat sierpecki, oprac. Izabella Galicka i Hanna Sygietyńska, Warszawa 1971.

Mapa Sierpca z 1800 r., Negatyw nr 113639 w zbiorach Instytutu Sztuki PAN (Pracownia Fotograficzna).

Anna Paner, Święty Wit. Męczeństwo, legenda i kult, Gdańsk 1995.

Michał Witwicki, Ewolucja układu przestrzennego miasta Sierpca, [w:] Sierpc. Studia i materiały, t. I, Płock-Sierpc 1972, s. 89-111.

Paweł Bogdan Gąsiorowski