Kłopoty z wybitnymi sierpczanami XIX wieku

W XIX wieku kształtowały się fundamenty współczesnego Sierpca. Pierwsza połowa tego stulecia to okres bezprecedensowej w jego historii prężności demograficznej - w ciągu 50 lat liczba mieszkańców wzrosła ponad 5 - krotnie. W tym okresie wybudowane zostały jatki i ratusz, "wyprostowano" i wybudowano ulice w centrum, pojawiły się latarnie i studnie uliczne, pierwsze "fabryki" (z dzisiejszego punktu widzenia były to niewielkie warsztaty ale przed stu laty stanowiły istotne pierwiastki rozwoju miasta). Dzięki tej dynamice rozwojowej Sierpc awansował we współzawodnictwie z okolicznymi miasteczkami na stolicę powiatu w 1867 r., co stało się poważnym czynnikiem dalszego rozwoju miasta. Druga połowa wieku była mniej pomyślna w sferze ekonomicznej ale wtedy kształtują się wokół starostwa oraz innych urzędów powiatowych i szkół, zaczątki sierpeckiej inteligencji, kształtuje się nowoczesne szkolnictwo i służba zdrowia.

To dziwne, ale choć znamy dość dokładnie fakty i parametry rozwoju, niewiele wiemy o ludziach szczególnie dla miasta zasłużonych. A przecież rozwój nie następował sam z siebie, sprężynami nakręcającymi były go były inicjatywy, zabiegi, upór i zdolności konkretnych osób: burmistrzów, starostów, przedsiębiorców, księży, kupców. Ale biografii tych ludzi nie posiadamy. Stąd prezentowani w obecnym numerze wybitni sierpczanie to wyłącznie "wychodźcy" z ziemi sierpeckiej, których wybitne dokonania związane są z innymi regionami i miastami.

Lukę tę powinny wypełniać opracowania monograficzne dotyczące funkcjonowania w XIX wieku władz miejskich i powiatowych, parafii, szkolnictwa, służby zdrowia itp. To wdzięczne i piękne zadanie dla nieco dotychczas gnuśnych Sierpeckich historyków. Wspaniały wzorzec stanowią dla nich "Bieżuńskie Zeszyty Historyczne", szczegółowo i z polotem dokumentujące dzieje miasteczka.

IZAAK CYLKOW ( 1841-1.XII.1908 )

Urodził się w Bieżuniu, był synem Mojżesza Arona C., nauczyciela Szkoły Rabinów w Warszawie. Ukończył Szkołę Rabinów (1858) po czym podjął studia w warszawskiej Akademii Medyko - Chirurgicznej. Po roku przerwał je by studiować filozofię w Berlinie i Halle (tu uzyskał stopień doktora filozofii i języków semickich). Po powrocie do Warszawy uzyskał urząd kaznodziei przy synagodze na ul. Daniłowiczowskiej (1865), prowadził też szkołę religijną utrzymywaną przez Zgromadzenie Synagogalne, do której uczęszczała młodzież żydowska z całej Warszawy. Od 1878 r. wygłaszał kazania i prowadził naukę wyłącznie w języku polskim - wbrew tradycji żydowskiej i sugestiom władz rosyjskich (dotąd odbywały się one po niemiecku). Ukazały się dwa tomy "Kazań i nauk" I. C., świadczących o ,jego polskim patriotyźmie, dążeniu, by Żydzi wyzbyli się wszystkiego, co czyni ich obcymi na polskiej ziemi i niechęci do ideologii syjonistycznej (1901,1913).

Izaak Cylkow był gorącym zwolennikiem zgodnego współżycia społeczności żydowskiej i polskiej, orędownikiem pełnej tolerancji. W mowie wygłoszonej podczas otwarcia nowo zbudowanej Wielkiej Synagogi na Tłomackiem w Warszawie (1878), mówił: "...religie nie po to istnieją aby jątrzyć i roznamiętniać, aby ludzi rozdwajać i rozdzielać i ziarno niezgody między nimi rozsiewać, lecz po to jedynie, żeby uspokajać i miarkować, żeby ich zbliżać do siebie i do jednomyślnego działania ku wspólnemu dobru pobudzać (...) prawdziwą religią jest ta, która w każdej religii prawdę uznaje i w każdej wierze wiarę szanuje (...) nikt wyłącznego przywileju do nieba nie nabył ani też wyłącznego przywileju do ziemi (...) na niebie i na ziemi jeden tylko panuje Bug, który jedną tylko ma miłość dla wszystkich i jedną tylko sprawiedliwość dla wszystkich" (wg: Bogdana Burdzieja: Izaak Cylkow - tłumacz Starego Testamentu "poprzednik Miłosza" "Znak" 1988 nr 7 ). Największe dzieło Cylkowa to przekład Pisma Świętego Starego Testamentu na język polski. Przekład ten, pierwszy doko-nany przez Żyda, łączy ścisłość naukową z piękną polszczyzną. Uważa się, że przekłady Biblii Cylkowa mają najdoskonalszy kształt artystyczny aż do czasu przekładu Czesława Miłosza. Poszczególne księgi "Pisma Świętego" ukazywały. się drukiem od roku 1883 ("Psalmy Dawidowe") do 1914 r. ( "Księga Królów"). O tłumaczeniu ksiąg biblijnych I. Cylkowa pisał Czesław Miłosz, że "...trwa jako samotny monument na cmentarzysku polskich Żydów" (przedmowa do przekładu "Księgi Psalmów"). Był też I. Cylkow współorganizatorem i zarządzającym wielkiej biblioteki judaistycznej otwartej w 1880 r. przy Wielkiej synagodze na Tłomackiem.

Izaak Cylkow był ceniony i szanowany tak przez społeczność żydowską, jak i chrześcijańską, jako kapłan, uczony i patriota. Jego pogrzeb był wielką manifestacją całej społeczności Warszawy.

Szersze informacje o I. C, zob.: Marian Przedpełski - Izaak Cylkow z Bieżunia na tle swojej epoki "Bieżuńskie Zeszyty Historyczne" Nr 9 1996.

EMILIAN KONOPCZYŃSKI (10.IX.1839 - 1911).

Urodził się w Miłobędzynie koło Sierpca, jako syn Stanisława, nauczyciela ludowego i Klementyny z Szulców. Po wczesnej śmierci ojca był wychowywany przez matkę i wuja Ignacego Szulca, zarządcę cmentarza Powązkowskiego w Warszawie. Po ukończeniu szkoły średniej, rozpoczął studia, jako stypendysta władz oświatowych Królestwa Pols-kiego na Uniwersytecie Moskiewskim, które ukończył w 1860 r, ze stopniem kandydata nauk filologicznych. Pracował początkowo jako nauczyciel w szkołach prywatnych a następnie uczył języków starożytnych w szkole realnej, I progimnazjum i III (późniejsze IV) gimnazjum państwowym w Warszawie. Po przejściu na emeryturę (1896) uzyskał koncesję (1897)na otwarcie w Warszawie prywatnej 6-klasowej szkoły realnej przekształconej w 1905 r. w gimnazjum ogólnokształcące o profilu filologicznym i realnym, z polskim językiem nauczania. Szkołą tą kierował do końca życia; w 1919r. została prze-kazana państwu i przemianowana na gimnazjum im. A. Mickiewicza.

E.K. był od czasów szkolnych niezwykle aktywnym działaczem społecznym o umiejętności silnego oddziaływania na otoczenie Współpracował wiele lat z Warszawskim Towarzystwem Dobroczynności. Już przed 1860 r., brał udział w organizowaniu Towarzystwa Pomocy Naukowej a w latach 1861-1862 w zakładaniu Szkoły Głównej w Warszawie. Wywarł duży wpływ na kształtowanie osobowości i poglądów (w duchu społecznikowskim) wielu znanych uczonych i działaczy. W swoim mieszkaniu prowadził stancję dla chłopców, w których wychowaniu odegrał dużą rolę (przebywali tu, m.in.:, K. Żurawski - późniejszy rektor U. J., Z. Wielopolski - działacz z okresu I wojny światowej i K. Rose - wybitny działacz polonijny). Był płodnym autorem, piszącym głównie na tematy związane z wychowaniem i nauczaniem. Wydał "Podręcznik do nauki języka łacińskiego" i tłumaczenie "Wspomnienia o Sokratesie" Ksenofonta. Jest autorem wielu haseł w "Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej" i "Wielkiej Encyklopedii Wychowawczej" oraz artykułów w czasopismach - m.in. "Roczniku Pedagogicznym", "Bluszczu", "Zdrowiu", "Eosie".

Silna osobowość, głęboka wiedza, ruchliwość intelektualna i pracowitość Konopczyńsklego sprawiła, że był on jednym z czoło-wych przedstawicieli inteligencji warszawskiej swoich czasów.

W 1936 r. ulica Sewerynówek w Warszawie, została przemianowana na wniosek wychowanków E.K., na ul. Emiliana Konopczyńskiego (jest jedynym synem Ziemi Sierpeckiej uhonorowanym ulicą w stolicy.

JAN WIKTOR TOMASZ ZAWIDZKI ( 20.XII.1866 -14.IX.1928 )

Sierpeckie korzenie ma najwybitniejszy polski chemik przełomu XIX i XX wieku. Jan Tomasz Wiktor Zawidzki. Urodził się w majątku Włóki, którego dzierżawcą był jego ojciec Jan Wiktor Z. Jego dziad Optat Bonifacy Z., był właścicielem majątku Dramino w pow. sierpeckim. Po rychłej śmierci ojca (1868) wychowywał się pod opieką matki, Zofii z Gościckich, II0 voto Kamińskiej. Często przebywa w czasie wakacji u ojczyma - właściciela majątku Białoskóry koło Goleszyna. Uczył się w Szkole Realnej w Warszawie a następnie studiował budowę maszyn i chemię na Politech-nice Ryskiej i na Uniwersytecie Lipskim (tu był uczniem wybitnego uczonego Wilhelma Ostwalda, współtwórcy chemii fizycznej), gdzie uzyskuje tytuł doktora filozofii. Od 1892 (z przerwami) pra-cuje jako asystent a następnie docent na Politechnice Ryskiej, od 1902 r. wykłada chemię nieorganiczną w szkole dentystycznej a od 1906 r. chemię fizyczną na Politechnice Ryskiej. W latach 1907-1916 jest profesorem Akademii Rolniczej w Dublanach, w l.1916 - 17 profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego a w l. 1917-1928 profesorem Politechniki Warszawskiej (w l.1917-1920 rektorem tej uczelni).- Prace naukowe J. Z. dotyczą głównie chemii fizycznej i historii chemii, szczególnie cenne są jego badania z zakresu kinetyki chemicznej. Jest autorem wielu książek i rozpraw (druko-wanych w czasopismach naukowych polskich i zagranicznych), m.in. podręczników uniwersyteckich "Chemia nieorganiczna" (t.1-2) i "Kinetyka chemiczna " oraz monografii o życiu i działalności naukowej Filipa Woltera.

Jan W.T. Zawidzki w gronie innych uczonych "szkoły" Wilhelma Ostwalda

Jan W. T. Zawidzki był nie tylko wybitnym uczonym i pedagogiem ale też aktywnym działaczem społecznym i państwowym. M.in. był prezesem korporacji akademickiej "Arkonia" w Rydze, prezesem Stowarzyszenia Akademickiego "Unitas" w Rydze, współorganizatorem (1919) i prezesem Polskiego Towarzystwa Chemicznego. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie oraz członkiem wielu towarzystw naukowych - polskich, francuskich, niemieckich i rosyjskich. W 1918 r. powołany został przez Radę Regencyjną na członka Rady Stanu Królestwa Polskiego a w l.1924-1925 pełnił obowiązki kierownika Ministerstwa Wyznań religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1923 r. odznaczony został Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za osiągnięcia naukowe i pedagogiczne

TADEUSZ PACIORKIEWICZ (17. X .1916 -1998)

Prof. Tadeusz Paciorkiewicz podczas koncertu kompozytorskiego w PSM Sierpc

Tradycje życia kulturalnego w Sierpcu nie są zbyt bogate. Z jednym wyjątkiem: życia muzycznego. - Już w końcu XIX wieku jest ono bogate i dość wszechstronne. W 1903 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Petersburgu zatwierdziło "Ustawę Towarzystwa Śpiewu pt. "Lutnia". Przy Towarzystwie zgrupowali się liczni melomani tworząc chór i sporą orkiestrę smyczkową (kierowane przez Borysa Ignatienkę). W 1908 roku przy Straży Ogniowej Sierpskiej rozpoczyna działalność orkiestra dęta (istnieje nadal - za 7 lat stuknie jej setka!). Istnieją chóry przy szkołach i świątyniach (katolickiej, protestanckiej i prawosławnej), orkiestry i chóry żydowskie, powstają zespoły młodzieżowe. Popularne są letnie koncerty na świeżym powietrzu orkiestr wojskowych, odbywają się wieczorki muzyczne w niektórych domach muzykujących rodzin, dzieci z bogatszych rodzin pobierają prywatne lekcje śpiewu i gry na różnych instrumentach (udziela ich, m.in., wspomniany już Borys Ignatienko). Te tradycje kontynuowane są w różnym zakresie i formach przez okres 20-lecia międzywojennego i PRL-u aż do dnia dzisiejszego.

Z talentów, które na tej, sprzyjającej kulturze muzycznej, glebie sierpeckiej wykiełkowały, najwybitniejszym jest niewątpliwie Tadeusz Paciorklewicz - muzyk i kompozytor formatu europejskiego a zarazem także niezwykle zasłużony pedagog i organizator życia muzycznego,

Urodził się 17 października 1916 roku w Sierpcu (przy ul. Piastowskiej, w nieistniejącym już domu). Po ukończeniu szkoły podstawowej (Nr 1), podejmuje naukę w Płocku w Biskupiej Szkole Organowej. Następnie kontynuuje naukę gry na organach w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Warszawie, w klasie profesora Bronisława Rutkowsklego (1936-1939). Studia, przerwane wybuchem wojny, kontynuuje w warunkach półkonspiracyjnych w warszawskiej Staatliche Musikschule i kończy w 1943 r. Po wojnie studiuje kompozycję (dyplom - 1951r.).

Dorobek kompozytorski Tadeusza Paciorkiewicza jest bardzo bogaty i niezwykle różnorodny. Wypowiadał się on we wszystkich gatunkach instrumentalnych i wokalno -instrumentalnych, uchodzi także za mistrza utworów chóralnych a capella. Najbardziej ulubione jego formy to sonata, opera i kantata. - Jest autorem oper: "Ushiko" (1962r.; m.in. transmitowana w programie telewizji brytyjskiej BBC), "Romans gdański" (1964r.) i "Ligea" (1967r.). Jego największym dziełem oratoryjno - kantatowym jest oratorium "De revolutionibus" powstałe dla uczczenia 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika (wykonane po raz pierwszy w Olsztynie przez orkiestrę i chór tamtejszej Filharmonii). Inne znane jego dzieła tego typu to, m.in.: "Oda do młodości" oraz "Kantata o Mazowszu, Wiśle i Warszawie" do tekstów Władysława Broniewskiego (1952). Popularne są pieśni tego kompozytora, m.in. "Chopinowskie pieśni" do słów Artura Oppmana, pieśni kurpiowskie i śląskie, "Litania polska" do słów Jana Twardowsklego i kantata pt. "Orfeusz w lesie" do słów Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Jest też autorem bardzo licznych, różnorodnych kompozycji orkiestrowych i solowych na różne instrumenty. - Utwory T. P. zajęły poczesne i trwałe miejsce w polskim życiu muzycznym. M.in. kompozycje na fortepian, skrzypce, harfę i inne instrumenty występują w repertuarze wielu wirtuozów, wchodzą też w skład programów nauczania w średnich i wyższych szkołach muzycznych.

Drugim nurtem - niezwykle owocnym - działalności Tadeusza Paciorkiewicza jest praca pedagogiczna i - ściśle z nią związana - organizacja i popularyzacja życia muzycznego. Rozpoczął ją już w okresie okupacji, prowadząc w Warszawie konspiracyjne chóry l ucząc śpiewu. W latach 1945 - 1949 mieszka i pracuje w Płocku, dokonując tu w krótkim okresie wielu rzeczy godnych podziwu. Organizuje szkołę muzyczną o trzech poziomach nauczania (podstawowy, średni i dla dorosłych). Wkrótce stwarza jej doskonałe warunki działania. Organizuje też i prowadzi Ludowy Instytut Muzyczny (LIM) im. Karola Szymanowskiego. Każdej wiosny odbywa się w Płocku Święto Pleśni z udziałem chórów i orkiestr z całego Mazowsza. W sali teatru płockiego dwa razy w miesiącu odbywają się 3 - godzinne koncerty -audycje dla młodzieży z audytorium przekraczające tysiąc słuchaczy. Organizowane są setki kon-certów dla uczniów i dorosłych na terenie całego Mazowsza Płockiego (w tym także oczywiście w Sierpcu). Jednym słowem Szkoła Muzyczna I LIM są "...bazą i odskocznią dla wszelkich poczynań muzycznych w Płocku I na Mazowszu Płockim" ("Życie Mazowieckie" z 19 grudnia 1947r.). W 1949 r. kompozytor przenosi się do Łodzi, gdzie podejmuje pracę w tamtejszej Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej. Od 1954r., aż do emerytury, mieszka w Warszawie i pracuje w Akademii Muzycznej im. F. Chopina. Prowadzi tu, m.in. klasę kompozycji i przedmiotów teoretycznych, w latach 1963 -1969 piastuje stanowisko dziekana Wy-działu Kompozycji, Teorii i Dyrygentury a w l. 1969 -1971 funkcję rektora Uczelni.

W życiu T. Paciorkiewicza, sukcesom zawodowym i sławie towarzyszyło szczęście rodzinne - też przeplatające się ściśle z muzyką. Jego córka, Antonina jest pianistką a jej mąż - wybitny kompozytor i pianista - Andrzej Dutkiewicz - jest cenionym muzykiem i pedagogiem w USA. Syn Artur jest altowiolistą (podobnie jak jego żona) i wykłada w warszawskiej Akademii Muzycznej. Tylko drugi syn "wyłamał się" z tradycji rodzinnej i poświęcił naukom technicznym.

Tadeusz Paciorkiewicz zmarł W 1998 r. w Warszawie w wieku 82 lat.

Dziękuję uprzejmie P. Ryszardowi Badowskiemu, dyrektorowi Szkoły Muzycznej w Sierpcu za udostępnienie materiałów o życiu i twórczości Paciorkiewicza.

Jan Burakowski