Przed kilkoma miesiącami informowaliśmy z przyjemnością o obronie przez nauczyciela sierpeckiego Liceum, Grzegorza Radomskiego, rozprawy doktorskiej na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika. Obecnie mamy możliwość zapoznania się z tym opracowaniem, opublikowanym przez renomowane wydawnictwo naukowej literatury historycznej - oficynę "Adam Marszałek" w Toruniu.

Publikacja "Narodowa Demokracja wobec problematyki mniejszości narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1918 - 1926", to spora książka - 170 stron dużego formatu. Autor wziął się za bary z rozległym i jednym z węzłowych problemów pierwszych lat II Rzeczypospolitej.

Odrodzona po rozbiorach Polska była państwem wielonarodowym, w którym mniejszości stanowiły prawie 1/3 ogółu mieszkańców. Ich wagę w życiu państwa podnosiły jeszcze dodatkowe okoliczności: Białorusini i Ukraińcy stanowili większość na rozległych połaciach ziem wschodnio - południowych, Żydzi dominowali w handlu i życiu gospodarczym a Niemcy stanowili istotny element w zachodniej, najbardziej uprzemysłowionej części Polski. Z uwagi na względy historyczne i polityczne, spraw tych nie można było rozwiązać i urządzić w sposób bezkonfliktowy. Z kolei Narodowa Demokracja (N.D.) była w latach 1918 - 1926 najliczniej reprezentowaną partią w Sejmie, mającą silne zaplecze społeczne (ziemiaństwo, Kościół Katolicki). Wywierała więc wielki wpływ na opinię społeczną, orientację elit i podejmowanie praktycznych działań politycznych i administracyjnych.

Autor prezentuje i analizuje stosunek ND do najliczniejszych mniejszości: ukraińskiej, białoruskiej, żydowskiej i niemieckiej, koncentrując uwagę na węzłowych problemach politycznych , gospodarczych, wyznaniowych i oświatowych. Problemy te przedstawia na wyczerpująco i przejrzyście zarysowanym tle historycznym i międzynarodowym. Wywodzi genezę ideologii endeckiej, zróżnicowania i niuanse w poglądach różnych jej skrzydeł i czołowych działaczy, śledzi ewolucję poglądów w pierwszych latach funkcjonowania II Rzeczypospolitej pod wpływem zachodzących wydarzeń.

Ideologia ND nie była jednolitym zwartym systemem,. Można w niej odróżnić obok myśli skrajnie szowinistycznych, wręcz prefaszystowskich, także wiele myśli i sądów cennych, zachowujących aktualność do dziś. Ale ogólnie rzecz biorąc jej koncepcje budowania jednolitego, zwartego polskiego państwa narodowego, przy ówczesnych polskich realiach narodowościowych i uwarunkowaniach międzynarodowych, były nierealistyczne i szkodliwe.

Endecy traktowali "Rusinów" (Ukraińców i Białorusinów) jako "... kiepski gatunek Polaków" (Roman Dmowski), który należy szybko zasymilować, Żydów uważali za obcy rasowo i duchowo żywioł, który należy ograniczać do czasu jego przesiedlenia do Palestyny a Niemców polskich za ekspozyturę pełznącego na wschód pangermanizmu, którego miejsce jest w "vaterlandzie". Rodziło to zarzewie konfliktów nie tylko w obrębie państwa polskiego ale i z sąsiednimi państwami.

Po przewrocie majowym w 1926 r. i klęskach ND w kolejnych wyborach, rola tej formacji w bieżącym życiu politycznym kraju uległa ograniczeniu. Ale idee endeckie nadal były bardzo popularne, także w elitach rządzących i wpłynęły na działania, które w latach 30-tych pogłębiły m.in. nastroje antysemickie i antagonizmy polsko-ukraińskie.

Praca Grzegorza Radomskiego stanowi pierwszą w naukowej literaturze historycznej próbę całościowego przedstawienia stosunku ND do mniejszości narodowych. Próbę niewątpliwie bardzo udaną - odtąd każdy poważny badacz tego zagadnienia nie może pominąć tej książki. Materiał przedstawiony jest przejrzyście a wnioski wyważone i rzetelnie udokumentowane, bez pominięcia racji którejkolwiek ze stron. Wartość opracowania podnosi klarowna jej konstrukcja i ładny język, wolny od pseudonaukowego żargonu. Nie można pominąć przy analizowaniu książki jej starannego aparatu naukowego, cennego szczególnie dla czytelników profesjonalistów: bogatej, kompletnej bibliografii przedmiotu, indeksu nazwisk, licznych przypisów. Ale nie jest to książka tylko dla zawodowych historyków, napisana została tak, że przeczyta ją z przyjemnością każdy czytelnik interesujący się niedawną przeszłością i współczesnym życiem politycznym Polski (w którym echa ideologii endeckiej nie są marginesem).

Jak wiadomo, każdy przyzwoity recenzent powinien dopatrzyć się w omawianym dziele braków i luk. Mimo gorliwych starań nie dopatrzyłem się ich w książce dra Radomskiego wiele. - Pewną słabość widzę w zbyt skrótowym ukazaniu ścisłych związków poglądów i działalności endecji z działalnością Kościoła Katolickiego. W rzeczywistości początków lat 20-tych, przy dość powszechnym analfabetyzmie i słabym oddziaływaniu prasy na "lud", ambona była potężnym narzędziem - w tym narzędziem o orientacji niemal wyłącznie endeckiej. Książkę zubaża także brak ilustracji, a do tego właśnie tematu smakowitego materiału ilustracyjnego jest wyjątkowo dużo. Ale za ten ostatni brak trudno winić Autora - była to zapewne decyzja wydawcy spowodowana dążeniem do obniżenia kosztów druku.

Jan Burakowski

Grzegorz Radomski „Narodowa Demokracja wobec problemów mniejszości narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1918-1926” Wydawnictwo Adam Marszałek Toruń 2000 s. 170

PS. Książka jest do nabycia w Księgarni „Zosia” przy ul. Płockiej 30 (cena 20 zł).