SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA W DZIEJACH SIERPCA.
Pierwsi Żydzi pojawili się w Sierpcu w XV w. i od tej pory na stałe wpisali się w krajobraz miasta, aż do II wojny światowej.
Po roku 1939 wszelkie ślady istnienia Żydów na tym terenie były systematycznie niszczone przez hitlerowców. Zniszczeniu uległa większa część dokumentacji. Obecna wiedza na temat ludności żydowskiej w Sierpcu jest niepełna oraz pełna niedomówień.
Bardzo szybko domeną Żydów stał się handel, który praktycznie do II wojny światowej pozostawał w ich rękach. Jednakże sytuacja taka wpłynęła bez wątpienia znacząco na rozwój miasta. W XVIII w. doprowadzili do takiego wzrostu znaczenia jarmarków sierpeckich, iż przyjeżdżali na nie kupcy (zresztą także przeważnie Żydzi) z miejscowości województwa kieleckiego i krakowskiego, a także z tak odległych miast jak Lwów, Buczacz czy też Praga.
Stosunki między ludnościa polską i żydowską były dobre, nie zmieniał tego także fakt dominacji handlowej ludności żydowskiej.
Jednakże, tak jak i w każdej społeczności, tak i wśród Żydów byli osobnicy aspołeczni. W 1739 r. Żyd Salomon z Sierpca skradł z kościoła parafialnego w Jeżewie srebra oraz puszkę z hostią, następnie zbiegł do Brandenburgii. Trybunał Piotrkowski wyrokiem sejmu nakazał sierpeckiej gminie żydowskiej by na miejscu zburzonego domu winowajcy wznieść kolumnę murowaną ze stosownymi napisami w języku polskim i łacińskim oraz otoczyć ją murem obejmującym zasięgiem dawną posesję. Po kolumnie nie ma obecnie śladu, wiadomo jedynie iż restaurowano ją jeszcze w 1842r. 
Czyn ten wywołał oburzenie ludności katolickiej, jednakże wyrok uspokoił nastroje społeczne i nie doszło do poważniejszych spięć.
W 1793 roku, po drugim rozbiorze, Sierpc włączony został do zaboru pruskiego.
Liczył wówczas 1029 mieszkańców, z czego znaczną część stanowiła ludność żydowska. 17 IV 1797 r. władze wydały edykt regulujący kwestię żydowską w państwie pruskim.
W okresie powstania listopadowego, 15 III 1831 r. 400 obywateli Sierpca podpisało przysięgę na wierność Ojczyźnie i Narodowi Polskiemu, z tego połowę stanowili Żydzi.
Na terenie Ziemi Sierpeckiej głównymi partiami były Narodowa Demokracja i Polska Partia Socjalistyczna. Program Narodowej demokracji przewidywał między innymi zasymilowanie w przyszłości mniejszości narodowych, w tym także mniejszości żydowskiej. Powodowało to, iż problem ludności żydowskiej był uznawany za najtrudniejszy do rozwiązania, ze względu na przeświadczenie o niewielkich szansach asymilacji (polonizacji) Żydów, zbyt odrębnych kulturowo.
Przed wybuchem I wojny światowej funkcjonowało 13 chederów mających charakter szkół religijnych, przeznaczonych dla chłopców. Łącznie uczyło się w nich 195 uczniów. Ponadto w 1913 r. istniała też dwuklasowa naczelna żydowska żeńska szkoła Bliny Ajerbach.
Poza tym część dzieci żydowskich uczęszczała do Szkoły Powszechnej nr 2 przy ul. Piastowskiej 25. Stanowili około 1/3 uczniów, w związku z czym szkoła ta zwana była "żydowską".
W czasie I wojny światowej ludność żydowska, w przeciwieństwie do ludności polskiej, nie tworzyła organizacji zbrojnych. Żydzi zakładali jedynie kluby sportowe. Tak więc w 1917 r. powstał Żydowski Klub Sportowy "Makabi". Własne kluby utworzyły także: Bund-"Morgenstern", Syjon-Lewica - "Stern".
W okresie międzywojennym Sierpc był miastem liczącym około 12 tys. mieszkańców złożonych z kilku narodowości. W roku 1939 dominowali Polacy w liczbie 7000 oraz Żydzi w liczbie ok. 3500 (600 rodzin, głównie w rejonie obecnej ulicy 11 Listopada). Poza nimi w mieście było także ok. 1500 Niemców i mniej więcej 300 Rosjan i Ukraińców.
W czasie wojny polsko-bolszewickiej większość ludności żydowskiej pozostała lojalna wobec państwa polskiego. Z tego powodu wielu Żydów zostało zamordowanych przez bolszewików. Tak między innymi było z właścicielem majątku Susk-Lejbą Szampanem oraz z właścicielem majątku Stefankowo-N. Wroną.
Wśród Żydów byli zarówno bogaci kupcy i kamienicznicy, jak i biedni rzemieślnicy, wyrobnicy, właściciele sodowiarń, drobni handlarze śledziami, landrynkami, pestkami dyni, czy najzwyczajniejszą tandetą.
Jednakże głównym zajęciem sierpeckich Żydów był handel detaliczny i rzemiosło - większość z nich stanowili szewcy, krawcy, kuśnierze, czapnicy i rzeźnicy.
Naprzeciwko targowiska rybnego, w miejscu którego znajduje się obecnie stacja benzynowa, znajdowała się największa synagoga, zbudowana jeszcze przed 1858 r.
Poza tym w mieście znajdowały się dwie akademie talmudyczne, publiczna szkoła polsko-żydowska z przedszkolem, hebrajska szkoła religijna dla dziewcząt, państwowe gimnazjum dla Żydów oraz 6 bożnic i, łącznie ze wspomnianą, 3 synagogi. Szkoła powszechna Stowarzyszenia Oświaty Żydowskiej "Tarbut" znajdowała się przy ul. Stodólnej (obecnie ul. Narutowicza).
Na czele żydowskiej gminy wyznaniowej w Sierpcu do 1923 r. stał rabin Nachum Tumwel
. Jego następcą został Joszua-Heszel Dawid Goldszlak.
Sierpecka gmina żydowska zajmowała się działalnością charytatywną, organizując pomoc społeczną dla najuboższych. Organizacja Związek Kobiet Żydowskich prowadziła tanią kuchnię z obiadami dla dzieci z ubogich rodzin.
Poza tym istniał szereg innych żydowskich organizacji charytatywnych: Betlejem-Dom Chleba, Bikur Cholim-Odwiedzanie chorych, Linad Hacedek-Opieka nad chorymi, Hachnasat Orchim-Przyjmowanie gości, Malbiusz Arumin-Odziać gołych, Hachnasat Kala-Opieka nad ubogimi dziewczętami wychodzącymi za mąż.
Funkcjonowały także następujące organizacje i stowarzyszenia żydowskie:
- Biblioteka im. Pereca
- Biblioteka przy Towarzystwie Kursów Wieczorowych
- Czytelnia żydowska
- Klub Sportowy "Gwiazda"
- Organizacja "Poalej Syjon" (działali w niej m.in.: Icchak Kachana, Icchak Karpa, Jakow Szejcer, Chaim Pukacz)
- Stowarzyszenie Oświaty Żydowskiej "Tarbut"
- Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego
- Towarzystwo Dobroczynne-Gemilud Hesed
- Towarzystwo Kulturalne "Liga"
- Zomraj Szabas Whodos
- Związek Drobnych Kupców
- Związek Kupców
- Związek Rzemieślników Żydowskich
- Żydowska Organizacja Socjalistyczna "Bund" (należeli do niej m.in. Eliasz Grosman - robotnik i Hersz Turkeltaub - nauczyciel.
- Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczne "Makabi"
.
Przez cały okres międzywojenny w mieście nie było ekscesów antyżydowskich, czy antypolskich. Wśród Żydów przeważali ortodoksi, którzy zwalczali syjonizm i deklarowali lojalność wobec państwa polskiego. Ze strony polskiej także nie było przejawów wrogości. Wprawdzie w Sierpcu organizacja Legion Młodych obwodu Sierpc-Lipno-Rypin wydawała dwutygodnik "Wczoraj. Dziś i Jutro" o tendencjach skrajnie prawicowych i antysemickich, to nie odgrywał on większej roli. Dopiero kilka miesięcy przed wybuchem wojny tworzono bojówki antyżydowskie, zdarzały się przypadki wywracania straganów czy pobicia, głównie w wyniku działalności niemieckiego kupca bławatnego-Siega, jak się potem okazało-dywersanta.
Jeśli pojawiały się jakieś niesnaski, powodowane bardziej były względami handlowymi. W obliczu wojny zaczęto obawiać się, iż fakt zdominowania handlu przez Żydów może niekorzystnie wpływać na gospodarkę, a co za tym idzie - na obronność kraju.
W dniu 30 IX 1939 r. Niemcy podpalili największą synagogę znajdującą się w mieście. W dawnej dzielnicy żydowskiej Włóki (okolice obecnej ul. 11 Listopada) utworzono getto, zaś od 8 XI rozpoczęto wywózkę ludności żydowskiej z powiatu sierpeckiego do Generalnej Guberni. Około 2500 sierpeckich Żydów zostało wywiezionych do Pomiechówka, następnie do Nowego Dworu Mazowieckiego, stamtąd zaś do Jabłonnej.
Pozostali, w liczbie ok. 500 osób mieli zakaz opuszczania getta, które nie było ogrodzone. Zlikwidowano je na przełomie XI/XII 1941 r., 6 I 1942 r. wywożąc ostatni transport do Strzegowa, następnie do Oświęcimia. W czasie likwidacji getta wielu Żydów nie chciało opuścić domów, wobec czego byli zabijani na miejscu. Zginęli wówczas m.in.: Rywka Lipska, Mula Czarny, oraz 80-letni Noe Pugacz.
Na miejsce Żydów przesiedlono polskie rodziny.
Niszczono wszelkie ślady istnienia Żydów, między innymi zniszczono żydowski cmentarz, wykorzystując nagrobki do budowy krawężników.
W czasie wojny zginęli prawie wszyscy Żydzi zamieszkujący w Sierpcu przed jej wybuchem.
W latach 60-tych do Sierpca zaczął przyjeżdżać Leon Gongoła (a właściwie Lejba Goldsztajn), Żyd z Sierpca, którego podczas okupacji ukrywali Polacy.
Przeżył on obóz w Oświęcimiu, następnie zaś wyjechał do USA, gdzie zamieszkał wraz z rodziną w Nowym Jorku.
Odwiedzając rodzinne strony, Gongoła zabiegał o to, by władze lokalne zaopiekowały się pamiątkami po Żydach - dawnych mieszkańcach zarówno Sierpca, jak i innych miasteczek północnego Mazowsza. Po II wojnie światowej praktycznie jedynymi pamiątkami po społeczności żydowkiej pozostały, zresztą przeważnie zniszczone, cmentarze, czyli kirkuty.
Po zmianie ustroju w Polsce po 1989 r. została nawiązana korespondencja między ówczesnym burmistrzem Zdzisławem Dumowskim a Zarządem Związku Wyznania Mojżeszowego w Warszawie w sprawie cmentarza żydowskiego w Sierpcu, który jako cmentarz wyznaniowy nie podlegał samorządowi.
W 1998 r. rabin E.Schlesinger z Londynu , praprawnuk cadyka pochowanego w Sierpcu postanowił wyłożyć pieniądze na budowę ogrodzenia kirkutu. Wybudowano ogrodzenie oraz oczyszczono teren cmentarza. 
1 IX 1999 r. do Sierpca przybyła delegacja Żydów. Dokonali uroczystego, symbolicznego otwarcia kirkutu oraz odmówili modlitwę za zmarłych (kadisz).
|
