Herb Gozdawa i Krystyn z Gozdowa

Postać rycerza w zbroi z tarczą z herbem Rogala przed Urzędem Gminy Gozdowo, [2012]

Witacz na granicy gminy Gozdowo z herbem

Najstarsi Gozdawici w dziele Bartosza Paprockiego Gniazdo cnoty (1578)

Gniazda kilku rodzin herbu Gozdawa w okolicach Sierpca

Przed wiekami dziedzicem Gozdowa był rycerz Krystyn, który sobie podczas bitew z nieprzyjaciółmi ojczyzny mężnie poczynał. Za swoje wyjątkowe zasługi dostał od księcia Władysława Hermana liczne dobra i herb przedstawiający lilię podwójną ze złotym pierścieniem, albo jak to napisano, "dwie Lelije, by wiecznie waniały". A herb ten od wioski tegoż rycerza nazwano Gozdawa. W kolejnych pokoleniach rodzili się dzielni rycerze i zasłużeni duchowni.  

Potomkiem tegoż Krystyna (pewnie prawnukiem) był wyjątkowo waleczny i zarazem utalentowany rycerz, też Krystyn z Gozdowa. Żył on w czasach, gdy na Mazowszu panował książę Konrad. O czynach tegoż rycerza przez wieki kolejne pokolenia pamiętały i opowiadały dzieciom i wnukom.

Krystyn był wojewodą mazowieckim i faktycznym dowódcą rycerstwa polskiego. Od lat dochodziło do sporów i walk między władcami polskimi i ich sąsiadami na południowym wschodzie. W 1205 roku książę halicko-włodzimie­rski Roman najechał ziemie polskie. Opór stawiły mu wojska książąt (braci) Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego. Siłami polskimi dowodził wojewoda Krystyn. Do decydującej bitwy doszło pod Zawichostem położonym w Małopolsce. Wojska najeźdźcy ponoć wkroczyły na podmokły teren nad Wisłą i zostały rozgromione przez oddziały dowodzone przez Krystyna. Wielu ruskich wojów i sam książę Roman polegli.    

Po tym sukcesie książę Konrad wyznaczył Krystynowi kolejne niełatwe zadanie. Musiał się udać na północ księstwa, na pogranicze z wojowniczymi pogańskimi plemionami Prusów i Jaćwingów. Z inicjatywy wojewody wzniesiono na pograniczu system niewielkich grodów obronnych, w których osadzono załogi mazowieckich rycerzy. System obronny okazał się skuteczny, a Krystyn zyskał poważanie. Zwano go "Tarczą Mazowsza", a Prusowie ponoć określali go "słowiańskim bożkiem".

Po kilkunastu latach coś się popsuło w stosunkach między księciem i wojewodą. Podobno Konrad miał zazdrościć Krystynowi jego sukcesów. Może było to efektem podszeptów zawistnych ludzi z otoczenia księcia. Znajdujemy przykłady na to, że książę należał do ludzi okrutnych. Krystyna pojmano i oślepiono w wiosce Kowale, a następnie z rozkazu księcia uduszono.    

Jest jeszcze opowieść o jego córce, pięknej Iukundzie, której losy też są owiane nimbem tajemniczości i legendy. Ale to już inna historia.

Krewni (współrodowcy) wojewody i ich potomkowie są do dzisiaj szeroko rozgałęzionym rodem pieczętującym się herbem Gozdawa.

Didaskalia:

Pośród najstarszych przedstawicieli rodu Gozdawa wiele osób nosiło imię Krystyn. Stąd też może dojść do sporego zamieszania podczas poznawania genealogii tego rodu. Nasz Bartosz Paprocki w Gnieździe cnoty (1578) na samym początku wykazu Gozdawitów wymienia trzech Krystynów. Zapewne oparł się na jakiejś rodowej tradycji. Pierwszy z wymienionych Krystynów odnotowany z datą 1090, to ten z opowieści o początku herbu Gozdawa, który miał mieć syna też Krystyna.

Bohaterem bogatego przekazu legendarnego i tradycji był natomiast ten trzeci. Opowieść jego dotyczącą odnotował nasz dziejopis Jan Długosz zapewne korzystając wiele z przekazu biskupa Pawła Giżyckiego, wybitnego członka rodu Gozdawów. Na temat tegoż rycerza trudno o informacje z innych źródeł.

Pierwszym dobrze potwierdzonym właścicielem Gozdowa był Krystyn znany z wielu dokumentów z przełomu XIII i XIV wieku. Ufundował w 1305 roku parafię w rodzinnym Gozdowie. Wystąpił jako wojewoda płocki w dokumencie księcia Wacława z 1322 roku dotyczącym Sierpca.

To imię nosił również, żyjący w czasach księcia Siemowita III, wojewoda mazowiecki zmarły w 1382/82 roku. Tegoż syn, kolejny (szósty już) Krystyn piszący się z Piaseczna i Gozdowa, należał do ówczesnej elity z otoczenia księcia Siemowita IV. Na książęcym dworze pełnił wysokie urzędy - marszałka dworu i wojewody płockiego. Zmarł między 1409 a 1412 rokiem. Widzimy, że to imię było szczególnie popularne pośród Gozdawitów. Uważnie czytając tekst jakoś się z nimi połapiemy.

W kolejnych pokoleniach ukształtowały się odrębne gałęzie rodu (giżycka, zdziarska, bielawska i inne). Z czasem herbu Gozdawa używało ponad 400 rodzin. W dziejach Mazowsza zapisali się Giżyccy, którzy mając związki z Gozdowem posiadali również wioskę Giżyce w okolicach Sochaczewa, od której przyjęli nazwisko. Z rodziny tej pochodził Paweł Giżycki, biskup płocki w latach 1439-1463, który po śmierci Władysława III Warneńczyka starał się, aby na tronie polskim zasiadł jeden z książąt mazowieckich. Po 1455 roku sprawował na Mazowszu rządy regenta w okresie małoletności książąt Siemowita VI i Władysława II.

Pośród rodzin herbu Gozdawa były takie, które miały swoje gniazdo w wioskach w okolicach Sierpca i od nich ukształtowały swoje nazwiska. W Ziemi Płockiej są to między innymi Gozdowscy z Gozdowa (z kolebki rodu), Przedborscy z Przedborza (w parafii Staroźreby) i Zdziarscy ze Zdziaru (w parafii Góra). Po drugiej stronie Skrwy w Ziemi Dobrzyńskiej spotykamy Sudraskich [mniej poprawnie Sudrawskich] z Sudrag i Sułockich z Sułocina będących bocznymi gałęziami Gozdowskich.

Z rodziny Przedborskich pochodziła Dorota, żona Bartłomieja Jeżewskiego, a babka macierzysta naszego heraldyka Bartosza Paprockiego, który w swoim dziele przytacza wierszowane epitafium, jakie znajdowało się na jej grobie w kościele w Jeżewie.

Samo określenie herbu Gozdawa powiązane jest z nazwą wioski. Ta natomiast wywodzi się od staropolskiego słowa "gozd" oznaczającego gęsty las, a również pustkowie. W okolicach Sierpca występuje również wioska Gozdy mająca nazwę pochodzącą od tego samego słowa sprzed wieków.

Do herbu Gozdawa nawiązuje herb gminy Gozdowo funkcjonujący od 2004 roku. Przed Urzędem Gminy Gozdowo ustawiono rzeźbioną w drewnie postać rycerza z herbem Gozdawa na tarczy, w ten sposób odnosząc się do odległej tradycji. Jedna z głównych ulic w wiosce nosi nazwę Krystyna z Gozdowa.

Herb Gozdawa był inspiracją do utworzenia jeszcze innych herbów samorządowych w Polsce. Nawiązały do niego miasto Mikstat oraz gminy Baligród, Kampinos, Sieradz i Świercze.