Siemowit III i jego tragiczna pomyłka

Książęta mazowieccy według miniatury z XV wieku. Siemowit III czwarty od lewej.

Pieczęć księcia Siemowita III

Mazowsze przed zjednoczeniem przez Siemowita III. Zaznaczono położenie Sierpca.

Konrad Wosik jako książę Henryk w serialu "Korona królów"

Tu opowiemy o wydarzeniach z polityki i mazowieckiego życia dworskiego sprzed sześciu i pół wieku. Działo się to z dala od Sierpca, ale wieści o tych wydarzeniach rozchodziły się po całym Mazowszu i docierały daleko poza jego granice.

Było w dziejach sześciu książąt mazowieckich o imieniu Siemowit. Trzeci spośród nich panował w XIV wieku. Wówczas kraj był podzielony między kilku krewniaków. Siemowit III starał się zjednoczyć w swoim ręku całe Mazowsze. W końcu mu się to udało. Różnie go jednak oceniali współcześni. Kronikarz Janko z Czarnkowa pisał, że książę był okrutny dla poddanych i wymagał niesłychanie wysokich podatków. Cóż, nikt nie lubił płacić podatków. Tak jest do dzisiaj. Sukcesy wieloletniej konsekwentnej polityki księcia są niepodważalne. Zakłóca je jednak smutne wydarzenie z jego życia rodzinnego.  

Książę już jako wdowiec mający pięcioro dzieci poślubił księżniczkę ziębicką Annę. Niekiedy mówią, że miała na imię Ludmiła. Urodziła mu ona dwóch synów zmarłych w dzieciństwie. Gdy księżna była trzeci raz w ciąży, zaczęły się szerzyć na dworze plotki o rzekomej zdradzie ze strony małżonki. Książę uległ sugestiom swojej siostry Eufemii oraz podszeptom doradców. Rozpoczął śledztwo. Torturowane dwórki nic złego o księżnej nie powiedziały. Nie przekonało to jednak Siemowita. Kazał żonę uwięzić w zamku w Rawie. Tam księżna urodziła syna, któremu dano imię Henryk, nie występujące dotychczas wśród książąt mazowieckich. Natomiast było ono częste u książąt śląskich, z których pochodziła matka dziecka. Po urodzeniu chłopca wkrótce oddano go na wychowanie ubogiej kobiecie mieszkającej nieopodal Rawy, a księżnę uduszono.

Najbliższa rodzina nie była przekonana o winie księżnej. Trzyletnim chłopcem zajęła się jego przyrodnia siostra Małgorzata, która była wówczas żoną księcia pomorskiego. Wysłała konnych, którzy zabrali Henryka od ubogiej piastunki i przywieźli na jej dwór w Słupsku. Od tej pory był tam wychowywany. Po kilku latach Siemowit III zobaczył Henryka i stwierdziwszy zaskakujące wręcz podobieństwo fizyczne do siebie, uznał go za syna i bardzo żałował swojego postępowania sprzed lat. Chcąc naprawić doznane przez chłopca krzywdy, zdecydował się skierować go na drogę kariery duchownej. Już około dziesięciole­tni Henryk uzyskał niższe święcenia. Później po śmierci ojca, jako dwudzie­stoletni młodzieniec został nominowany biskupem płockim.

Niestety los młodemu księciu nie sprzyjał. Po dwóch latach zakochawszy się od pierwszego wejrzenia w litewskiej księżniczce, zrezygnował z pełnionej funkcji. Poślubił ją. Niestety, wkrótce podczas pobytu w Łucku został przez żonę otruty. Tak jak wręcz koszmarnie rozpoczęło się, tak też nieszczęśliwie zakończyło się krótkie życie księcia Henryka.

Didaskalia:

Zaprezentowaną historię dzisiaj możemy usłyszeć w Rawie Mazowieckiej, szczególnie barwnie opowiadaną turystom zwiedzającym tamtejszy zamek. Tam bowiem wydarzyła się ta tragedia. Wieści o niej rozchodziły się jednak po całym Mazowszu, a nawet za jego granicami. Opowiadało się o tym zapewne w dworzyszczach rycerskich jako informację o charakterze politycznym z dworu, która krążyła w środowisku ówczesnych elit. Zapewne tylko okruchy wieści trafiały do niższych sfer. (Nie było naonczas wścibskich i wszędobylskich "massmediów"!) Z dworem księcia Siemowita III rezydującym do 1370 roku przede wszystkim w Czersku byli związani wybitni rycerze również z okolic Sierpca. Ziemia Płocka wówczas była we władaniu króla Kazimierza Wielkiego. Wśród rycerzy byli tacy, którzy mieli swoje dobra tak pod panowaniem Siemowita III jak i Kazimierza Wielkiego. Umożliwiały to dobre relacje między tymi władcami. Przykładowo, do takich rycerzy należeli przodek Rościszewskich Gotard z Życka (sędzia płocki od ok. 1365 do 1408 roku) i przodek Gozdawitów Krystyn z Piaseczna i Gozdowa (wojewoda płocki w latach 1367-1382). Zatem o wydarzeniach dotyczących dworu i dynastii książąt mazowieckich mówiło się również w środowisku okołosie­rpeckich nobilów.

A że wieści się roznosiły daleko i trwały długo w przekazie, świadczy fakt, że mroczne wydarzenie z dworu mazowieckiego znalazło swoje odzwie­rciedlenie w powstałej około 1610 roku komedii Williama Szekspira Opowieść zimowa.

Wróćmy do Siemowita III (ur. ok. 1320 - zm. 16 VI 1381). Był on średnim synem księcia Trojdena I. Może być określany "zjednoczycie­lem" Mazowsza, bowiem udało mu się w 1370 roku skupić w swoich rękach władzę nad całym księstwem przy jednoczesnym zachowaniu niezależności państwa.

Po śmierci ojca przejął władzę nad częścią Mazowsza wraz z młodszym bratem Kazimierzem I. Przez kilka lat (do 1349/50) rządzili wspólnie jako tak zwani "bracia niedzielni", czyli niepodzieleni. W międzyczasie pozyskali ziemię rawską po stryju Siemowicie II. W wyniku dokonanego podziału Siemowit III został władcą ziem czerskiej, liwskiej i rawskiej, a po śmierci Bolesława III (1351) jeszcze ziemi gostynińskiej. Wkrótce (1355) po śmierci brata przejął następne ziemie. Teraz Mazowszem rządziło już tylko dwóch władców - Siemowit III i Kazimierz Wielki, do którego należały cztery ziemie, a wśród nich płocka. Obaj władcy prowadzili roztropną politykę. Siemowit uznawał zwierzchnictwo lenne króla. Miał jednak zapewnienie, że na wypadek śmierci Kazimierza Wielkiego bez pozostawienia syna, książę przejmie jego ziemie na Mazowszu i nie będzie zobowiązany do składania hołdu lennego jego następcy. Tak też się stało w 1370 roku. O dobrych stosunkach między Mazowszem i Królestwem Polskim może świadczyć udział Siemowita III w 1364 roku w zjeździe monarchów europejskich w Krakowie, kiedy to miała miejsce słynna uczta u Wierzynka. Podczas Wielkanocy (albo zaraz po niej) 1369 roku w Płocku odbył się zjazd monarchów i dostojników, podczas którego zostało zawarte małżeństwo między Małgorzatą, córką Siemowita III, i Kaźkiem słupskim, wnukiem (poprzez córkę) Kazimierza Wielkiego. Doszło również do adopcji wnuka przez króla z myślą o planowanych jego rządach w Polsce.

Po śmierci króla Siemowit przejął władzę nad pozostałymi ziemiami mazowieckimi. Prowadził jako niezależny władca samodzielną politykę zagraniczną. Wiele troski włożył w wewnętrzne stabilizowanie kraju poprzez kodyfikację przepisów prawa mazowieckiego i reformę sądownictwa, unowocze­śnienie administracji, zmiany w systemie monetarnym. Umacniał system obronny swojego państwa.

Był dwukrotnie żonaty. Z Eufemią, córką księcia opawskiego Mikołaja II z dynastii Przemyślidów, miał synów Janusza I i Siemowita IV oraz trzy córki. Natomiast drugie małżeństwo z Anną, córką księcia ziębickiego, zapewne Mikołaja Małego, zakończyło się tragicznie (jak wyżej napisano). Książę uległ podszeptom doradców o rzekomej zdradzie ze strony małżonki. Kazał ją uwięzić w zamku w Rawie, a po urodzeniu dziecka zgładzić.

Dzieckiem tym był Henryk (ur. 1368/70 - zm. 1392/93), którego postać jest owiana legendami. Został wychowany przez przyrodnią siostrę Małgorzatę na dworze w Słupsku. Po kilku latach został rozpoznany przez ojca. Siemowit, aby zrekompensować krzywdy syna, skierował syna na drogę kariery duchownej. Już około dziesięciole­tni Henryk uzyskał niższe święcenia i otrzymał w zarząd prepozyturę płocką.

Siemowit III zmarł 16 czerwca 1381 roku w Płocku i został pochowany w miejscowej katedrze. Natomiast Henryka w karierze wspierali przyrodni starsi bracia. W 1390 roku został nominowany biskupem płockim. W 1392 roku udał się w imieniu Władysława Jagiełły z misją na Litwę do jego stryjecznego brata Witolda w celu pogodzenia zwaśnionych krewniaków. Henryk poznał tam siostrę Witolda, Ryngałłę, którą poślubił nie bacząc na swój stan duchowny. Ten wybryk niezbyt zrównoważonego człowieka został nagłośniony między innymi przez Krzyżaków, dla których był to dowód na jedynie powierzchowną chrze­ścijańskość Litwy. Wkrótce zimą Henryk zmarł w Łucku prawdopodobnie otruty (podobno przez żonę). Został pochowany w katedrze płockiej.

Szczególe cenne prace dotyczące książąt mazowieckich tego czasu są efektem badań Anny Supruniuk. Polecam tu prace tejże badaczki Mazowsze Siemowitów (1341-1442), Warszawa 2010 i Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374-1426),Warszawa 1998. Więcej literatury zamieszczam w opracowaniu Opowieści genealogiczne z Ziemi Sierpeckiej, Sierpc 2014, s. 105.