Herb Dołęga

Kościół w Łęgu podczas uroczystości jubileuszowych w 2009 roku

Gniazda wybranych rodzin herbu Dołęga w pobliżu Sierpca ze szczególnym uwzględnieniem bliskich okolic Łęga

Gotycka płyta Zawiszy z Dłużniewa (zm. ok. 1519), kasztelana płockiego, umieszczona w kościele w Sarbiewie. Dzisiaj płyta jest niedostępna, gdyż znajduje się pod podłogą kościoła

Fragment renesansowego nagrobka Feliksa Srzeńskiego (zm. 1554), wojewody płockiego, z kościoła w Szreńsku

Płyta nagrobna Marcelego Zakrzewskiego (zm. 1939). Jego matka pochodziła z innej rodziny Zakrzewskich.

Na północ od Mazowsza przez wieki zamieszkiwali pogańscy Prusowie. Granica nie zawsze była spokojna. Między sąsiadami dochodziło zbrojnych starć. Podczas jednej z walk z Prusami stoczonej w czasach Bolesława Krzywoustego szczególnie wsławił się rycerz Dołęga z rodu Pobogów. Gdy wojska polskie natarły na Prusów, przemyślny rycerz odskoczył na bok i z zasadzki z kuszy ugodził wodza nieprzyjaciół szykującego swe wojska do ataku. Ten spadł z konia. Wywołało to zamieszanie wśród jego wojów. Polacy natarli na rozpraszających się wrogów. Bitwa zakończyła się zwycięstwem naszej drużyny. Rycerzowi Dołędze do jego dotychczasowego herbu przedstawiającego podkowę dodano strzałę na pamiątkę tej, która ugodziła wodza Prusów.

Jest też inna tradycyjna opowieść o początkach Dołęgów. Przodkiem rodu Dołęgów miał być Hugo Butyr, rycerz pochodzący z Niderlandów. Wywodził się on z zacnego rodu Arkelów związanego nawet z wyprawami krzyżowymi. Hugo przybył w połowie XII wieku drogą wodną do Polski, tu osiadł i wszedł do grona miejscowych nobilów. Został komesem w Kałdusie (w pobliżu późniejszego Chełmna). Jego bliskim krewnym był biskup płocki Aleksander z Malonne (1129-1156) znany ze słynnych drzwi płockich ufundowanych do katedry. Potomkiem Hugona miał być Wojciech Dołęga żyjący w XIII wieku. Od niego niektórzy wyprowadzają genealogię szeregu rodzin pieczętujących się herbem Dołęga.

 

Didaskalia:

Pierwszą opowieść - krótko przedstawioną legendę - możemy zaleźć w dziele Bartosza Paprockiego "Gniazdo cnoty". Natomiast rozrodzony i interesujący ród Dołęgów doczekał się bogatej i ciekawej literatury historycznej będącej plonem badań wybitnych historyków.

Legenda dotycząca początków rodu Dołęgów ma wyraźne podłoże historyczne. Przez kilka wieków pogranicze polsko-pruskie było niespokojne. Dochodziło do najazdów i potyczek. Brali w nich niewątpliwie rycerze z sąsiadującego z Prusami Mazowsza. W Ziemi Płockiej leży stara wieś Łęg. W wielu okolicznych wioskach zamieszkiwały rodziny herbu Dołęga. Byli to między innymi Gierzyńscy z Gierzyna (dziś Giżyna), Koskowscy z Koskowa (Kuskowa), Mliccy z Mlic, Mogielniccy z Mogilnicy i Mogilniczki, Osieccy z Osieka, Rycharscy z Rycharcic, Strusińscy ze Strusina, Tłubiccy z Tłubic, Zakrzewscy z Zakrzewa oraz szczególnie zamożni Grabiowie (może ich przodkiem był Hugo Butyr) i ich gałąź Słuccy. Dalej mieszkały inne rodziny. Ze Staroźrebskich vel Sobiejuskich pochodził Wojciech (zm. 1580), sekretarz królewski, biskup chełmski, a następnie przemyski. Ostatnim kasztelanem sierpeckim (od 1788 roku) był Kajetan Jan Antoni Mlicki (1747-1808) z wymienionej wyżej rodziny.

Nazwy rodu Dołęgów nie sposób wywodzić od imienia legendarnego rycerza. Jest to element później dodany do legendy. W XIV wieku odnotowano zawołanie "do Łęga" ("do Langa"), którym zwoływali się członkowie rodu mieszkający w wioskach położonych w okolicach Łęga. Wioska ta była ich swoistym centrum, a za sprawą pochodzącego z tegoż rodu biskupa płockiego Jana Wysokiego (1297-1310) została w 1309 roku erygowana w niej parafia. Krewny biskupa (pewnie bratanek), właściciel Łęga Włodzimierz, wzniósł kościół świętej Katarzyny Aleksandryjskiej.

Zatem nie od imienia rycerza pochodzi nazwa rodu, lecz od miejscowości. Herbów w czasach Bolesława Krzywoustego jeszcze nie było, a dzielny rycerz w nagrodę za swoją służbę mógł otrzymać ziemię oraz jeńców, których osadzał na terenie posiadanych dóbr. Rzeczywiście niedaleko Łęga była osada Prusy (część Mogielnicy), a jej nazwa świadczyć może o osadzonych tam jeńcach pochodzących z Prus. Znaleźliśmy w legendzie źdźbła przekazu historycznego.

Wywodzenie rodzin herbu Dołęga od rycerza Hugona Butyra podchwytywana jest przez niektórych genealogów. Pewnie był on przodkiem z którejś z rodzin Dołęgów, ale nie wszystkich. Ostatnio przeprowadzone badania genetyczne chromosomu Y (dzie­dziczonego tylko przez mężczyzn) u ośmiu rodzin Dołęgów. Wykazały one, że zbadane rodziny nie mają wspólnych przodków w męskich liniach w interesujących nas czasach, zatem nie mógł ich przodkiem być jeden rycerz, przykładowo Hugo Butyr. Zatem Dołęgowie jak wiele innych polskich rodów herbowych byli średniowieczną organizacją wojskową skupiającą oddział wojowników używających jednego znaku na polu bitwy i wspólnego zawołania. Natomiast Hugo będący być może przodkiem którejś z rodzin, uchodzi za legendarnego przodka wszystkich Dołęgów.

Herbem Dołęga pieczętowało się kilka rodzin z Ziemi Dobrzyńskiej. Byli wśród nich Lasoccy z niewielkich Lasotek w parafii Siecień. Z nich pochodził Zygmunt Lasocki (1867-1948), prawnik i dyplomata, autor wielu publikacji. Wśród nich jest ważna dla naszego tematu Dołęga czy do Łega? O powstaniu nazwy rodu i herbu Dołęga i rozsiedleniu Dołęgów w okolicach Łęga oraz legenda o rycerzu Dołędze wydana w Cieszynie w 1932 roku.

Z Koziegorogu Rzecznego (ongiś Wielkiego) wywodzili się Kozioroscy używający kilku herbów. Konia z rzędem temu, kto spośród spotykanych w okolicach Sierpca Koziorowskich określi, którzy z nich to Dołęgowie. W Ziemi Dobrzyńskiej mieli również swoje gniazdo Kretkowscy, o których piszę dalej.

Było poza wyżej wymienionymi szereg szczególnie znanych rodzin tegoż herbu, których gniazda były położone dalej od owego Łęga. Wspomnijmy chociaż trzy z nich.

Srzeńscy (Szreńscy) przyjęli swoje nazwisko od Srzeńska (dzisiaj Szreńska) w Ziemi Zawkrzeńskiej, gdzie mieli swój zamek, którego ruiny możemy dzisiaj zobaczyć. Dla swojej miejscowości wystarali się o prawa miejskie. W ufundowanym przez nich kościele znajduje się renesansowy nagrobek wojewody płockiego Feliksa Srzeńskiego (zm. 1554). Na nim rodzina wymarła. Piękne renesansowe nagrobki z rzeźbionymi postaciami zmarłych mają również dwie jego siostry: w Kobylnikach - Zofia, żona Zawiszy Dłużnie­wskiego, a następnie Stanisława Kobylnickiego, w Drobinie - Anna, żona Pawła Kryskiego, babka świętego Stanisława Kostki.

Dłużniewscy z Dłużniewa w parafii Sarbiewo pełnili wysokie urzędy na dworze książąt mazowieckich. Rodzina ta zapewne wymarła w XVII wieku, a później spotykani Dłużniewscy są przeważnie herbu Prus II.    

Kretkowscy z Kretek Dużych w parafii Osiek byli rodziną szeroko rozgałęzioną. Jedna z linii tej rodzina posiadała dobra bieżuńskie prawie przez cały XVII wiek. Pełnili wysokie urzędy szczególnie na Kujawach. Sześciu było wojewodami brzesko-kujawskimi. Ostatni Kretkowski z tej rodziny zmarł w 1986 roku.

Szkoda, że te trzy rodziny odgrywające znaczącą rolę w życiu Mazowsza wymarły i nie mamy właściwie szansy na zbadanie ich chromosomu Y. Rzuciłoby to dodatkowe światło na średniowieczne początki rodu. A może chromosom Y Hugona Butyra nosili Grabiowie, którzy chyba również wymarli, albo przeżyli pod jakimś innym nazwiskiem.            

Herb Dołęga znajduje się w dwóch polach pięciopolowego herbu gminy Przasnysz w nawiązaniu do rodzin Narzymskich i Lasockich, które na jej terenie miały niegdyś swoje siedziby.