Herby Prus I, Prus II i Prus III

Dłużniewscy z Dłużniewa Małego. Zbigniew Dłużniewski jest patronem Szkoły Podstawowej w Nowej Górze

Wjazd do wioski Zglenice w 1996 roku od strony Mochowa

Pocztówka z 1980 roku przedstawiająca Witolda Zglenickiego herbu Prus II zwanego "Polskim Noblem"

Pocztówka z herbem Prus I z 1917 roku

Gniazda wybranych rodzin herbu Prus w pobliżu Sierpca

Pierwsza legenda.

Trzej znaczni i możni mężowie wywodzący się domu książęcego dawnych Prusów podbitych przez Krzyżaków doznawali wrogości od mistrza krzyżackiego. Posprzedawali swoje dobra. Żony i dzieci oraz skarby wysłali do Polski. Sami zaś zebrawszy się w gromadę najechali mistrza i jego podkomendnych, a mistrza i dwóch komturów zabili. Dzielni Prusowie opuścili swój kraj i osiedli w Polsce w różnych województwach, gdzie pokupowali sobie majętności. Herby ich uległy różnym odmianom, wszak biorąc sobie za żony miejscowe dziedziczki przyjmowali, dla ich upamiętniania, do swoich herbów niektóre ich znaki herbowe.

Druga legenda.

Po męczeńskiej śmierci świętego Wojciecha w 997 roku wielu Prusów przybyło do Polski i przyjęło chrze­ścijaństwo. Wśród nich było trzech książąt. Nosili w herbie znak półtorakrzyża. Za panowania Kazimierza Odnowiciela odważny mąż herbu Prus dowodził wojskami królewskimi w walce ze zbuntowanym Masławem, podczaszym jego ojca. Rozgromiwszy wojska nieprzyjacie­la, a jego dwukrotnie zraniwszy, poślubił za zgodą władcy córkę jedynaczkę Masława i do swojego herbu przyłączył dwie kosy, które były w herbie pokonanego i swojej wybranki. Tak powstał herb Prus II. Syn z tegoż małżeństwa pojął za żonę dziedziczkę wielkiej fortuny herbu Pobóg i podobnie jak ojciec odmienił swój herb przyłączając połowę podkowy do pozostawionej jednej kosy ze swojego rodzinnego herbu. Jego potomek Sobór, walcząc mężnie na wojnie w bitwie na Psim Polu stracił nogę. Bolesław Krzywousty w zamian obdarował go złotą, a jego potomkowie noszą zamiast ręki zbrojną nogę na hełmie.      

 

Didaskalia:

Widzimy tu dwa wątki legend związanych z herbami Prus. W pierwszym prezentuje początki rodu Prusów Bartosz Paprocki ("Gniazdo cnoty", 1578). Podobnie pisał o nich wcześniej Jan Długosz, a później Wacław Potocki i inni. Autorzy wyraźnie podkreślają pochodzenie tych rycerzy od książąt Prusów, ludu podbitego przez Krzyżaków. Prusowie byli ludem spokrewnionym z Litwinami i Łotyszami, mówili językiem należącym do rodziny języków bałtyjskich.

Dawni heraldycy i genealodzy próbowali w różny sposób wyjaśnić występowanie trzech herbów Prus. Drugi wątek legend zapisany również przez Bartosza Paprockiego ("Herby rycerstwa polskiego", 1584) i rozwijany przez innych heraldyków pokazuje ich powiązania, osadzając je w wydarzeniach z dziejów Polski. Wyjaśnienia legendarne, chociaż ciekawe, jednak nie radzą sobie zupełnie z realną chronologią. Dawni heraldycy usiłując rozwiązać problem, jednocześnie wprowadzili spore zamieszanie. Aby ukazać powstanie herbów Prus II (Wilczekosy) i Prus III cofnięto przybycie owych trzech mężów z Prus o ponad dwa wieki do czasów pogańskich Prusów, kiedy jeszcze zakonu krzyżackiego nie było. Dlatego ich potomkowie mogli występować w czasach książąt Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Krzywoustego. Powstał chaos chronologiczny. Pewnie mocno nie przeszkadzało to w minionych wiekach ludziom nawiązującym do odległych tradycji.

Zasygnalizowane w legendzie małżeństwo Prusa z córką Masława (czyli Miecława) rządzącego Mazowszem w latach 1037-1047 może być echem dawnych kontaktów mazowie­cko-pruskich. Mazowszanie i Prusowie z racji bliskiego sąsiedztwa mieli ze sobą różnorakie relacje - przyjazne, w tym handlowe, i wojenne. Z różnych przyczyn Prusowie osiedlali się w Polsce, przede wszystkim na najbliższym Mazowszu. 

Przełomu w poznaniu rodu Prusów dokonała Jadwiga Chwalibińska ("Ród Prusów w wiekach średnich", Toruń 1948). Wykazała, że Prusowie są potomkami przybyszów osiadłych szczególnie na Mazowszu, a potwierdzonych w źródłach historycznych już w XIII wieku.

Dalsze badania prowadzone przez Piotra Szczurowskiego ("Ród heraldyczny Prus na Mazowszu w XIII-XVI wieku", Sandomierz 2018) wskazują na wyraźne powiązania genealogiczne większości rodzin herbu Prus. Były dwie główne gałęzie rodu. Później pewnie dołączyły do rodu heraldycznego jakieś rodziny wywodzące się z ludu Prusów. Jedna gałąź wywodziła się od Rukały znanego z dokumentu z 1250 roku. Należały do niej rodziny przeważnie osiadłe na Mazowszu Płockim.

Protoplastami drugiej gałęzi byli bracia Windyka i Obizor, którzy przybyli na Mazowsze w II połowie XIII wieku. Ich potomków spotykamy w dokumencie z 1345 roku, w którym książęta mazowieccy Siemowit III i Kazimierz I Trojdenowicze zatwierdzali przywilej dla spadkobierców sześciu współrodowców o dość egzotycznie brzmiących imionach.

Imiona pruskie były używane w rodzie przez kolejne pokolenia. Oto jeszcze kilka przykładów imion pruskich: Gedeyt, Mayno, Santor, Lykota, Narwot, Ramot, Retuna. Spotykamy je w XIV-XVI wieku wśród rodzin herbu Prus. Ślady osiedlania się Prusów znajdujemy także w nazwach miejscowości - przykładowo: Kobylino-Je­dyty, Rudowo-Prusy, Grzybowo-Windyki i inne.  

Pochodzenie rodu heraldycznego od kilku osób leży w dużej mierze u podstawy występowania trzech różnych herbów Prus oraz ich dodatkowych odmian. Natomiast legendy heraldyczne usiłowały to w jakiś sposób wyjaśnić.   

Spośród wielu rodzin używających któregoś z herbów Prus na Mazowszu Płockim mieli swoje gniazda między innymi: Białyszewscy, Dłużniewscy, Rudowscy, Miszewscy, Wieczfińscy, Wołowscy i Zgliniccy (Zgleniccy). Były rodziny herbu Prus w sąsiedniej Ziemi Dobrzyńskiej: Płonieńscy z Płonian (dzisiejszych Płomian), Borzymińscy i kilka rodzin blisko powiązanych ze Zglinickimi.

Herbem Prus III pieczętowała się znana rodzina Jabłonowskich pochodząca z Jabłonowa w parafii Wieczfnia położonej w północnym krańcu Ziemi Zawkrzeńskiej, a od 1744 roku mająca tytuł książęcy. Do herbu Prus III nawiązują Siemiatycze na Podlasiu w swoim herbie miejskim, odwołując się do tego, iż szczególny rozkwit miasta miał miejsce, gdy było ono w II połowie XVIII wieku własnością Anny Pauliny z Sapiehów Jabłonowskiej.

Na fryzie heraldycznym w katedrze płockiej pośród herbów biskupów Gunterowi, który rządził diecezją w latach 1227-1232, został przypisany Prus I. Natomiast Ścibor z Gościańczyc, biskup płocki (1463-1471), pochodził z dobrze znanej genealogom rodziny herbu Prus III.

Wśród kasztelanów sierpeckich z rodu Prusów byli Jan Wieczfiński (1517-1521) i Jan Strzałkowski (ok. 1546-1553).