Życie kulturalne Sierpca pierwszej połowy XX wieku

Sierpc na starej fotografii

Dawny gmach Domu Katolickiego oraz kina Jutrzenka

Jakub Rudowski (1872-1945). Czołowy sierpecki przedsiębiorca z początku XX wieku.

Strona 1

Czasopismo "Życie Sierpeckie"

Stary Rynek w Sierpcu - ok. 1930 r., obecnie Plac Wyszyńskiego. Widok od strony południowej. Widokówka wydana przez drukarnię Glazera.

Niniejszy artykuł powstał w ramach współpracy sierpeckiego oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego i strony Sierpc OnLine. Jest skróconą wersją odczytu, który ze względu na obostrzenia związane z koronawirusem Covid-19, nie mógł zostać zrealizowany w ramach zaplanowanych na rok 2021 działań.

Przedwojenny Sierpc to miejsce wielokulturowe. Architekturę, kulturę, zjawiska i wydarzenia społeczne kształtowali, oprócz Polaków, również licznie zamieszkujący miasto Żydzi, a także Niemcy (ewangelicy) i Rosjanie. Różnorakie obszary aktywności mieszkańców na niwie kultury świadczyły o potrzebie wspólnego działania i zaspokajania potrzeb duchowych. Szerszy dostęp do prasy, publikacji książkowych sprawił, że sierpczanie wzorem mieszkańców większych miejscowości, zapragnęli stworzyć miejsca i inicjatywy sprzyjające zaspokajaniu potrzeb kulturalnych.

W 1878 r. założona została w Sierpcu księgarnia i czytelnia książek i gazet. Ukazujący się w Płocku periodyk "Korespondent Płocki" zwracał uwagę właścicielom księgarni, by zaopatrywali ją w dobre wydawnictwa dla ludu przeznaczone, zalecano zwłaszcza książeczkę "Promyk".

W 1889 r. przy ul. Płockiej 1 księgarnię z wypożyczalnią książek założył Arnold Włoczkowski. Po śmierci seniora, prowadzeniem księgarni z powodzeniem zajęły się jego córki - Seweryna i Martyna Włoczkowskie. Seweryna w latach 30. XX wieku skończyła nawet kierunkowe studia wyższe, by w pełni profesjonalnie zająć się prowadzeniem rodzinnej firmy. Księgarnia zajmowała się dodatkowo kolportażem prasy oraz działalnością wydawniczą.

W okresie międzywojennym największą polską biblioteką w Sierpcu była tzw. Biblioteka Rodziny Policyjnej, znajdująca się przy ul. Stodólnej (obecnie ul. Narutowicza). Powstała w 1924 r. przy Komendzie Powiatowej Policji Państwowej w Sierpcu. W dniu 31 grudnia 1929 r. liczyła 2010 skatalogowanych i oprawionych tomów oraz 168 czytelników i 4360 wypożyczeń.

Liczniejszy księgozbiór, liczący 3570 tomów posiadała w tym czasie jedynie biblioteka żydowska przy ul. Warszawskiej 16. Założona została w 1900 r. W 1929 r. liczba zapisanych do biblioteki czytelników wynosiła 120 osób.

W 1929 r. w Sierpcu, poza biblioteką policyjną i żydowską istniały także biblioteki: Domu Ludowego, Więzienna, Towarzystwa Kursów Wieczorowych dla Robotników oraz Organizacji "Szlomej Emunej Israel".

Największą poczytnością w tym czasie cieszyły się powieści H. Sienkiewicza, E. Orzeszkowej, M. Rodziewiczówny, S. Żeromskiego, B. Prusa i T. Dołęgi Mostowicza.

Okres dwudzie­stolecia międzywoje­nnego charakte­ryzował się rozkwitem prasy, co dało zauważyć się również w Sierpcu, gdzie w tym okresie ukazywało się aż 8 tytułów. Były to: "Gazeta Urzędowa na Powiat Sierpecki", "Głos Sierpecki", "Kronika Sierpecka", "Życie Sierpeckie", "Echo Powiatu Sierpeckiego", "Ziemia Mazowiecka", czasopismo uczniowskie "Żak" (wydawane przez społeczność Szkoły Powszechnej im. A. Mickiewicza), "Wczoraj, Dziś, Jutro".

Przy sierpeckim Oddziale Towarzystwa Naukowego Płockiego (utworzonym w 1908 r.) również funkcjonowała biblioteka. Za jej pracę z ramienia Zarządu Oddziału odpowiadała Halina Radomyska, natomiast wypożyczaniem książek zajmowały się trzy osoby: Halina Radomyska, Maria Gurbska i Józef Wierzbowski. Książki udostępniano w środy oraz w niedziele w godzinach od 18.00 do 20.00. Księgozbiór biblioteczny w 1913 r. liczył 1322 tomy z różnych dziedzin życia.

W latach 1900-1914 wielostronną działalność kulturalną prowadziły na terenie powiatu Ochotnicze Straże Pożarne. Organizowały koncerty, majówki, przedstawienia teatralne i jasełkowe. W 1900 r. przy Sierpeckiej Straży Ogniowej rozpoczęła działalność orkiestra dęta, która istnieje do chwili obecnej jako Miejska Młodzieżowa Orkiestra Dęta OSP Sierpc. Przez wszystkie lata służyła społeczeństwu miasta uświetniając uroczystości państwowe, kościelne i świeckie.

Wyrazem ożywienia życia kulturalnego w początkach XX wieku były powstające chóry amatorskie oraz kościelne. W 1903 r. taki chór powstał w Sierpcu. Zwrócono się nawet z oficjalną prośbą do naczelnika guberni o zatwierdzenie w Sierpcu stowarzyszenia śpiewu chóralnego. Na prośbę władz miejskich Sierpca Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Petersburgu zatwierdziło: Ustawę Towarzystwa Śpiewu w Sierpcu pt. "Lutnia" (inaczej zwaną statutem). Kierownikiem istniejącego od 1903 r. Towarzystwa Muzycznego "Lutnia" był nauczyciel muzyki Borys Ignatienko - Rosjanin dojeżdżający z Płocka. Towarzystwo prowadziło chór mieszany, który występował przed publicznością z własnym programem lub w ramach większych imprez teatralnych czy kabaretowych. Stopniowo ukształtowała się też spora orkiestra smyczkowa. W "Lutni" prowadzono też naukę gry na różnych instrumentach (smyczkowe, akordeon, flet, trąbka). Siedzibą "Lutni" była drewniana oficyna w podwórzu przy ul. Płockiej 5.

Ożywienie życia kulturalnego Sierpca nastąpiło po odzyskaniu niepodległości.

W czasie I wojny urządzano w Sierpcu przedstawienia teatralne. Ich organizatorami byli państwo Grzybowscy. W latach 30. XX wieku z inicjatywy żony ówczesnego starosty Sierpca, Reginy Rożałowskiej, przy Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet powołano Sekcję Muzyczno-Dramatyczną "MUZA", której Rożałowska została opiekunką. Jedną z ważniejszych inicjatyw "Muzy" było wystawienie w sali kino-teatru  w Sierpcu  dramatu w 4 aktach "Gwiazda Syberji" hrabiego Leopolda Eugeniusza Starzeńskiego. Zapotrze­bowanie społeczności sierpeckiej na tego typu inicjatywy musiało być duże, bo przedstawienie to grano przez trzy kolejne dni w piątek, sobotę i niedzielę (29, 30 września i 1 października 1933 roku). Wystąpili w nim sierpczanie, głównie nauczyciele oraz osoby o scenicznych predyspozycjach. Spośród 14-osobowej obsady, 13 było ról męskich, a jedyną kobiecą rolę - Olgę, córkę Generała Tatrowa, komendanta syberyjskiej Twierdzy - zagrała Stanisława Kwiatkowska, później Laudencka, ceniona powojenna nauczycielka historii.

Dużym wydarzeniem kulturalnym na prowincji było pojawienie się kina. Cieszyło się ono ogromnym zainte­resowaniem społeczeństwa. Nieme filmy zaczęto wyświetlać w Sierpcu już w roku 1916. Kino zbudowane zostało przez przedsiębiorcę i społecznika Jakuba Rudowskiego. Sierpecki iluzjon znajdował się przy ul. Płockiej 25. Na widowni mogło zasiąść około 50 osób. Kino oferowało bogaty repertuar, przede wszystkim filmy nieme. W czasie projekcji przygrywał autentyczny zespół muzyczny złożony ze starszego Żyda grającego na skrzypcach i dwóch muzyków, z których jeden grał na kontrabasie, a drugi na trąbce. Wśród wyświetlanych filmów znalazła się m. in. "Wojna Napoleońska".

Kinoteatr założony przez Wincentego Czajkowskiego w 1935 r. znajdował się na Placu Chopina. Właściciel wyświetlał w nim na niemieckim projektorze nieme filmy z napisami i podkładem muzycznym. Filmy wyświetlano w piątki, soboty i w niedziele. Budynek kina był dosyć duży, mierzył 10 m szerokości i 30 długości, dlatego urządzano w nim także bale sylwestrowe, a także występy lwowskich artystów. 3 września 1939 r. wyświetlono w kinie ostatni polski film zatytułowany "Trzy serca". Niedługi czas potem Niemcy aresztowali właściciela kina i osadzili go w areszcie więziennym w klasztorze. Z czasem wywieziony został do obozu w Dachau, a po miesiącu przeniesiony do obozu w Mauthausen w Gusen. Zmarł w 1941 r.

Ważną i potrzebną inwestycją było wybudowanie w 1937 r. Domu Katolickiego, pełniącego rolę domu kultury, którego patronem został biskup Antoni Julian Nowowiejski. Budynek prezentował się niezwykle okazale, wyposażony został m. in. w aparaturę do wyświetlania filmów. Na projekcje przychodziło bardzo wielu sierpczan. Oprócz wyświetlania filmów, w Domu Katolickim odbywały się też przedstawienia Amatorskiego Koła Teatralnego, wystawiano  "Śluby panieńskie" Fredry, jasełka, odbywały się akademie, występy orkiestry i chóru Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży, zebrania stowarzyszeń. Budynek tętnił życiem. W czasie okupacji, Niemcy przejęli obuekt i dostosowali go do potrzeb profe­sjonalnego kina. Filmy wyświetlano tylko dla ludności niemieckiej. W sali widowiskowej znajdowało się 300 miejsc, duży ekran i kabina projekcyjna. Dla dzieci organizowano tzw. poranki filmowe. Wśród pracowników, oprócz Niemców byli też Polacy: kinooperator Ignacy Kamiński oraz bileterzy: Jadwiga Przygucka i Józef Jarzębski.

Po wyzwoleniu, jesienią 1945 r. kino uruchomił Stanisław Kuciński (kierownik) wraz z Ignacym Kamiński (kinoope­rator). Nazwane zostało "Jutrzenka". Aparaturę przywieziono z Łodzi.  Po generalnym remoncie  w 1957 r., kino stało się nowocze­śniejsze, liczyło 270 miejsc. W budynku znajdował się także bufet z napojami chłodzącymi i słodyczami. W 1960 r. zamontowano ekran do filmów panoramicznych. W latach 1956-65 nastąpił rozkwit kina, wyświetlano kasowe filmy. Z chwilą upowsze­chnienia telewizji frekwencja kina zaczęła maleć. Ostatni film wyświetlono w 1991 r., nosił tytuł "Czy leci z nami pilot".

Duże zasługi w upowsze­chnianiu kultury miało, zwłaszcza w latach 30. XX wieku, radio. Od 5 do 19 grudnia 1937 r. w Sierpcu zorganizowana została, w ramach "Tygodnia Propagandy Radia" wystawa radiowa z szeregiem imprez propagandowych. Organizatorem ekspozycji był Społeczny Komitet Radiofonizacji Kraju. Wystawę umiejscowiono w obszernych salach Domu Katolickiego. Prezentowano plansze informacyjne Polskiego Radia, eksponaty o charakterze techniczno-propagandowym, jak odbiorniki, mikrofony itp. Swoje stoiska z nowinkami produkcji radiote­chnicznej miały firmy: Philips, Telefunken, Państwowe Zakłady Tele i Radiote­chniczne. Wielkim wyróżnieniem dla miasta było nadanie na cały kraj 19 grudnia 1937 r. transmisji mszy świętej niedzielnej z kościoła NMP na wzgórzu Loret.

Decyzję o budowie w Sierpcu Domu Kultury władze miasta podjęły już w 1928 r., jednak całą dekadę zajęło zebranie środków na ten cel. Budowę rozpoczęto w 1938 r. Obiekt nosić miał imię marszałka Józefa Piłsudskiego. Do września 1939 r. budynek stanął w stanie surowym. Niemcy gmach przeproje­ktowali i ukończyli w formie, w jakiej istniał do 2010 r. Po wojnie zniszczono jedynie konstrukcję balustrady balkonu, wyrzucając z niej niemiecką wronę i swastykę.

W 1946 r. przy Powiatowej Radzie Związków Zawodowych powstał Zespół Folklorystyczny Ziemi Sierpeckiej zwany popularnie "Wesele Sierpeckie". Do organizatorów życia muzycznego należeli: Zygmunt Stawski, Wacław Milke, Leopold Zbierzchowski. Występy zespołu, podczas których przedstawiano tradycyjne obyczaje ludowe okolic Sierpca budziły żywe zainte­resowanie. Dzięki wysiłkowi W. Modzelewskiej i Józefa Mroczyńskiego (kierownika) udało się odtworzyć tradycyjny strój mężczyzny i kobiety z okolic Sierpca. W ciągu długoletniej działalności zespół odniósł wiele sukcesów estradowych, występując także poza Sierpcem.

W niniejszym tekście zasygnalizowano jedynie kilka najważnie­jszych inicjatyw kulturalnych Sierpca pierwszej połowy XX wieku. Temat jest ogromnie ciekawy i znacznie obszerniejszy.

Bibliografia:

H. Burakowska, J. Burakowski, Sierpczanie tysiąclecia, Sierpc 2005

Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, pod red. M. Chudzyńskiego, Sierpc 2003

M. Staniszewska, Sierpeckie szkolnictwo i oświata od XIV wieku do pierwszej połowy XX wieku, Sierpc 2014

M. Staniszewska, Sierpecki dorobek literacki i publicystyczny, Sierpc 2012

M. Staniszewska, Społeczniczki, żony, matki - sierpczanki w dwudzie­stoleciu międzywojennym, Nasze Korzenie 2018, nr 15

100 lat sierpeckiego Oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego, pod red. H. Piekarskiej, Sierpc 2011

T. Świecki, F. Wybult, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego, Płock [2014]

Wspomnienia sierpczan, T. 2 pod red. M. Stanisze­wskiej, Sierpc 2016

Czasopisma: "Życie Sierpeckie", "Korespondent Płocki", "Kurjer Płocki", "Przegląd Katolicki", "Wiadomości Filmowe".