KSIĄŻĘ WACŁAW miłościwie nam panujący siedem wieków temu

Powiązania rodzinne księcia płockiego Wacława (wybrane osoby)

Pieczęć księcia Wacława miała średnicę 108 mm. Była większa od późniejszej królewskiej pieczęci majestatycznej Władysława Łokietka (100 mm).

Medal wzorowany na pieczęci księcia Wacława wybity w Mennicy Warszawskiej w 1992 roku w wersji srebrnej i brązowej według projektu Anny Beaty Wątróbskie­j-Wdowiarskiej.

Państwo księcia Wacława

Ziemie pod kontrolą Jana Lukse­mburskiego: Luksemburg, Czechy, Pn. Włochy, Śląsk i Mazowsze (błędnie zaznaczono całe Mazowsze). Mapa dostępna w Wikipedii. Pochodzi z książki: František Kurfürst: Válečné dějiny českoslove­nské, 1937

Spośród książąt mazowieckich sierpczanie chyba najbardziej znają Wacława. Przypomina o nim ulica na Starym Mieście. Uliczka jest niewielka, za to odchodząca od Starego Rynku. Sierpczanie nieco bardziej dociekliwi kojarzą go z rokiem 1322 i uzyskaniem praw miejskich przez nasze miasto. Niekiedy zastanawiamy się, jaki to był człowiek. Dzisiaj w roku jubileuszowym przybliżmy jego postać.

Zatem wyobraźmy sobie o czym mogli gawędzić i dyskutować nasi przodkowie siedem wieków temu. Jakie tematy polityczne, w tym dotyczące miłościwie wówczas panującego księcia Wacława, ich intrygowały.   

♦    ♦    ♦    ♦    ♦

Na przełomie XIII i XIV wieku Polska była wciąż podzielona na mniejsze i większe księstwa należące do licznie rozgałęzionej dynastii piastowskiej. Ten okres dziejów rozpoczęty po śmierci księcia polskiego Bolesława Krzywoustego zmarłego w 1138 roku i pochowanego w płockiej katedrze zwany jest zwany okresem rozbicia dzielnicowego. Wśród plejady książąt wspomnianego przełomu na Mazowszu panował książę Bolesław II mający trzech synów: Siemowita II, Trojdena I i Wacława.

Niektórzy książęta piastowscy mieli ambicje uzależniania swoich krewniaków. Byli tacy, którzy chcieli zdobyć Kraków i próbowali utworzyć większe państwo od odziedziczonej ojcowizny. Historycy mówią o procesie zjednocze­niowym państwa polskiego. Wśród książąt uczestniczących w tym swoistym "wyścigu do Krakowa" uczestniczyli też książęta mazowiecki. Już pradziadek naszego Wacława, słynny Konrad I Mazowiecki, trzy razy panował w Krakowie. Wspomniany wyżej Bolesław II mazowiecki dwa razy (w latach 1288 i 1289) zdobywał i tracił Kraków. Pośród amatorów na zdobycie Krakowa i uzależnianie bliższych i dalszych krewniaków pojawił się także władca niewielkiego księstwa brzeskiego położonego na Kujawach - Władysław, z racji niskiego wzrostu zwany Łokietkiem.

Wróćmy do Wacława. Urodził się około 1295 roku. Był synem Bolesława II i czeskiej królewny Kunegundy, córki Przemysła Ottokara II. Imię nawiązujące do świętego patrona Czech otrzymał na cześć wuja króla Czech Wacława II, wówczas pretendenta do korony polskiej. W źródłach historycznych najczęściej nazywany jest Wańką. Za życia ojca zapewne nie otrzymał żadnej ziemi. Natomiast w wyniku podziału Mazowsza po śmierci ojca został władcą jego zachodniej części z Płockiem, Gostyninem i Wyszogrodem.

Jako władca stosunkowo drobnego księstwa położonego pośród silnych tworów politycznych - jednoczącej się po okresie rozbicia dzielnicowego Polski, państwa krzyżackiego, Litwy i Czech - nie miał łatwego bytu politycznego. W czasie swoich rządów starał się zachować jak najwięcej niezależności, lawirując między wymienionymi państwami. W ówczesnych działaniach politycznych ważną rolę odgrywały małżeństwa dynastyczne, które "pieczętowały" zawierane sojusze. Nie na zawsze jednak je zabezpieczały. Już ojciec Wacława miał jako pierwszą żonę Litwinkę Gaudemundę Zofię, córkę wielkiego księcia Trojdena. Stąd imię to dotarło do dynastii książąt mazowieckich. A drugą, jak już wspomniałem, była Czeszka. Nasz Wacław pojął za żonę Elżbietę, córkę wielkiego księcia litewskiego Giedymina. O zawieranych mariażach raczej nie decydowała uroda księżniczek litewskich bądź czeskich. Polityka i powiązania rodzinne to istna karuzela.

Oto kilka wydarzeń lat dwudziestych. W 1321 roku Wacław zgodnie układem z Krzyżakami zobowiązuje się do nieprze­puszczania przez swoje księstwo Litwinów wyprawiających się na państwo zakonne. W 1324 roku Litwini najeżdżają na Mazowsze Płockie po drodze pustosząc Pułtusk należący do biskupa płockiego. W roku następnym Wacław z braćmi Trojdenem I i Siemowitem II zawierają traktat obronny z Krzyżakami. W 1327 roku książęta mazowieccy odmawiają uznania zwierzchnictwa Władysława Łokietka i złożenia mu hołdu. Łokietek najeżdża na księstwo Wacława, zdobywa i pali Płock. Gostynin obronił się przed wojskami polskimi. Przy pomocy Krzyżaków wojska Łokietka zostają wyparte z Mazowsza. Wacław wspierany oddziałami krzyżackimi idzie dalej na Kujawy. Zdobywa i pali Kowal, ale doznaje porażki w okolicach Włocławka. Po krótkim spokoju rok 1329 przynosi nową wojnę. Król czeski, Jan Luksemburski, podejmuje decyzję wyprawienia się z krzyżakami na litewską Żmudź. Przeszkadza mu w tym najazd Władysława Łokietka na Ziemię Chełmińską. Wyprawa na Żmudź została przerwana, a Jan Luksemburski wraz z Krzyżakami najechał na Mazowsze i oblegał Płock. Po kilkudniowym oblężeniu przez przeważające siły Wacław złożył hołd królowi czeskiemu. Decyzja w sytuacji prawie bez wyjścia była zapewne próbą wyboru mniejszego zła i utrzymania chociaż ograniczonej niezależności własnego państewka. W średniowieczu składanie hołdu przez drobnych książąt władcom rządzącym państwami repre­zentującymi nawet inne kręgi etniczne nie było czymś zaskakującym. A Czesi nie byli kimś obcym, szczególnie dla księcia Wacława, którego matka była Czeszką. Sam król Jan był znanym w całej Europie z rycerskości i zamiłowania do turniejów. Nawet rycersko zakończył życie podczas bitwie pod Crécy w 1346 roku w trakcie wojny francusko-angie­lskiej. Z racji ślepoty kazał się przywiązać do koni dwóch rycerzy i ruszył w swój ostatni bój.

Wracając do Wacława, miał na zachodzie (za Skrwą!) i na południu jako sąsiada Władysława Łokietka, z którym stosunki były chłodne bądź nawet wrogie. Warto zaznaczyć, że w 1329 roku Łokietek stracił na rzecz Krzyżaków Ziemię Dobrzyńską i za Skrwą przez kilkanaście lat mieliśmy państwo zakonne jako sąsiada. Może warto dodać, że książę Wacław przepuścił w 1332 roku wojska Łokietkowe podczas jego wyprawy na Krzyżaków.              

Mamy trochę wiadomości o działaniach prawnych i gospodarczych Wacława w jego księstwie. Zapewne najbliższy mu był rodzinny Płock. Jak już powie­dzieliśmy, był on jako stolica księstwa szczególnie narażony na ataki wrogów. Władcy zależało na jego rozwoju. Wyraźnie to widać z dokumentu z 1322 roku, kiedy to planował powiększyć jego obszar. Dokument ten związany jest z losami Sierpca. Wacław zawarł układ z biskupem płockim Florianem. Miała nastąpić między nimi zamiana posiadłości. Biskupowi miał być przekazany Sierpc oraz okoliczne wsie: Borkowo, Kisielewo, Śniedzanowo i Żurawin. Układ jednak został anulowany. Miejscowości te jeszcze przez kilkadziesiąt lat były dobrami książęcymi. Prawdopodobnie wkrótce po 1322 roku książę nadał dla Sierpca prawa miejskie średzkie i uposażył gruntami około 50 łanów chełmińskich (po około 16,5 ha). Na terenie tym powstały później Włóki Małe. To dobrze, że książę Wacław doczekał się w Sierpcu swojej ulicy. Dzięki temu jego imię jest żywe wśród sierpczan. 

Wacław zmarł najprawdopodobniej 17 maja 1337 roku w Wyszogrodzie. Został pochowany w katedrze płockiej. Pozostawił żonę, syna Bolesława III, swojego następcę i córkę Annę. 

Didaskalia:

Z miłościwie nam panującym księciem Wacławem mamy spory kłopot. Nie ma o nim wzmianek w podręcznikach szkolnych. Wiadomo, jest w nich z tego czasu eksponowany Władysław Łokietek. Przeważnie nauczyciele historii w Sierpcu nie kwapią się z wyjaśnieniem uczniom problemów politycznych tego czasu. Zatem skąd mniej zainteresowani historią sierpczanie mogą wiedzieć, że Władysław Łokietek nigdy nie władał Sierpcem. Z punktu widzenia sierpczan z XIV wieku tenże Władysław był obcym władcą. Jego państwo było niedaleko, po przeciwnej stronie Skrwy już w Ziemi Dobrzyńskiej dopóki jej nie stracił w 1329 roku na rzecz Krzyżaków. Nasz książę Wacław nigdy nie uznawał zwierzchnictwa Łokietka jeszcze niepozornego "króla krakowskiego", a relacje między nimi nie były bliskie, niekiedy poprawne, a czasami wręcz wrogie.

Jak zaznaczyłem, Wacław musiał sobie radzić w swoim trudnym położeniu geopolitycznym. Niekiedy pojawiające się głosy krytykujące go za złożenie hołdu lennego królowi Janowi Lukse­mburskiemu możemy uznać za brak zrozumienia ówczesnej sytuacji politycznej. Nie możemy na wydarzenia sprzed wieków patrzeć z naszego punktu widzenia i znajomości skutków tych podjętych wówczas decyzji.

Aby poznać solidniej naszych książąt, warto sięgnąć do obszernej pracy Janusza Grabowskiego "Dynastia Piastów mazowieckich" (Kraków 2012).

 

Refleksja genealogiczna:

Pochodzenie Wacława już przedstawiliśmy. Wypada się chwilę zastanowić nad potomstwem księcia Wacława. Potomstwo jego po mieczu wymarło już na osobie jego syna Bolesława III (zm. 1351). Natomiast pojawiający się pomysł pochodzenia Wańkowiczów od księcia Wacława należy łączyć przede wszystkim z fantazją Melchiora Wańkowicza. Nazwisko pisarza pochodzi zapewne od jakiegoś jego przodka o imieniu Iwan (czyli Wania, Wańka) i z naszym księciem nie ma nic wspólnego.

Interesujące jest jednak potomstwo księcia Wacława po kądzieli. Jego córka Anna została wydana za Henryka V Żelaznego księcia głogowsko-żagańskie­go. Ich dziećmi (a wnukami Wacława) było trzech synów noszących to samo imię Henryk, Jadwiga żona Kazimierza Wielkiego i Anna żona Jana I księcia raciborskiego pochodzącego z bocznej linii Przemyślidów. Spośród dzieci Jana I i Anny wymieńmy Jana II. Tego zaś synem był Wacław książę raciborski (zm. 1456). Wacław ks. raciborski (będący jak zaprezentowano praprawnukiem naszego Wacława ks. płockiego) miał dwie córki, które wyszły za mąż za przedstawicieli polskiej szlachty. Helena poślubiła Jana Ostroroga (zm. 1501), wojewodę poznańskiego, a Katarzyna Włodka z Danaborza (zm. 1467), kasztelana i starostę nakielskiego. Ich potomstwo zasiliło licznie szeregi polskiej szlachty wzrastając liczebnie w kolejnych pokoleniach. Po kilku pokoleniach było już kilkuset potomków ww. Heleny i Katarzyny. Wśród tych potomków są również liczni przedstawiciele rodzin zasłużonych dla Mazowsza dla całej Polski. Wśród nich w XVII wieku na Mazowszu byli Potuliccy herbu Grzymała, Lasoccy herbu Dołęga, Kostkowie herbu Dąbrowa i inni. Od nich wywodzi się wiele tysięcy ludzi obecnie żyjących w Polsce i daleko poza jej granicami.

Pewnie w Sierpcu też mieszkają potomkowie naszego księcia Wacława. Przeważnie o tym nie wiedzą. Potomkowie księcia Wacława żyją wśród nas! Poszukajmy ich! Cóż, rozwiązanie tego zagadnienia możliwe jest tylko poprzez żmudne badania genealogiczne.