500 lat obecności społeczności żydowskiej w 700-letniej historii miasta Sierpca

Kamienica przy ulicy 11 Listopada. W czasie II wojny światowej był to teren żydowskigo getta

Kirkut

Największa, drewniana synagoga z połowy XIX w. Znajdowała się w dzielnicy żydowskiej, przy obecnej ulicy Żwirki i Wigury. Dziś w jej miejscu pobudowano dom mieszkalny, obok zaś jest plac po byłym ogródku jordanowskim. Została podpalona przez Niemców w nocy 29/30 IX 1939 r.

Słup żydowski z roku 1739 wystawiony w dzielnicy żydowskiej na miejscu domu Żyda Salomona, który okradł kościół parafialny w Jeżewie, a następnie zbiegł. Akwarela z albumu Kazimierza Stronczyńskie­go.

Data lokacji Sierpca, mimo że zwyczajowo przyjmuje się rok 1322, jest hipotezą badawczą. Nie zachowały się dokumenty, które mogłyby jednoznacznie tę datę potwierdzić.  Przygraniczne położenie Sierpca sprzyjające działalności handlowej, ukształtowanie terenu nad rzeką Sierpienicą, w przeszłości otoczoną bujną roślinnością, liczne wojny, pożary i zarazy składają się na obraz najdawnie­jszych dziejów miasta.

W 700-letniej historii Sierpca obecność społeczności żydowskiej to około 500 lat. Inaczej niż w przypadku Płocka, trudno wskazać datę przybycia pierwszych osadników żydowskich do Sierpca. Można jedynie domniemywać, że istotny wpływ miał zakaz zamieszkania i działalności gospodarczej Żydów w Warszawie w wieku XV, co spowodowało napływ Żydów do miast prywatnych północnego Mazowsza. W przypadku Płocka zachował się dokument lokacyjny z XIII wieku (1237 rok), który wymienia "studnię Żydów", jako jeden z punktów wyznaczających granice miasta. Płock jako miasto leżące nad Wisłą stanowił jeden z etapów szlaku handlowego, którym posługiwali się kupcy żydowscy w czasach najdawnie­jszych. Żydzi, mając oparcie w lokalnych gminach żydowskich, poszukując nabywców na swoje towary, rozpytując o ceny i możliwości zbytu, wyznaczyli m.in. handlowy szlak północny prowadzący w kierunku Bałtyku wzdłuż rzeki Wisły. Zachowane źródła wskazują, że Żydzi znaleźli się w Płocku wcześniej niż w Krakowie czy Warszawie.

Abraham de Ploczko, rabin płocki, pierwszy ze znanych z imienia Żydów płockich, należał do szacownego grona taksatorów, urzędników skarbowych określających wysokość podatku dla poszczególnych gmin żydowskich. Fakt ten świadczy o wysokiej pozycji gminy płockiej w społeczności Żydów polskich. Z kolei kilkuletnie sprawowanie funkcji rabina płockiego przez Izaaka Lewkowicza, Żyda z Sierpca, świadczy o znaczącej pozycji (w tym ekonomicznej) sierpeckiej gminy żydowskiej w rabinacie płockim. Procedura opodatkowania gmin żydowskich stała się przyczyną powstania niemającej odpowiednika na świecie, funkcjonującej około 200 lat żydowskiej struktury samorządowej, której fundamentem była gmina żydowska, etapem pośrednim ziemstwa (związki gmin) a elementem wieńczącym Sejm Żydów Korony (Sejm Czterech Ziem), mający w pewnym okresie swój odpowiednik w Sejmie Żydów Litwy. Rabinat płocki był reprezentowany w ziemstwie wielkopolskim.

Żydzi, nie bez przeszkód, zyskiwali z czasem na ziemiach polskich znaczącą pozycję społeczną. Kluczowe znaczenie dla dziejów polskich Żydów ma tzw. statut  kaliski, wydany przez Bolesława V Pobożnego w roku 1264, pierwszy przywilej dzielnicowy dla Żydów w Wielkopolsce, wzorowany na wcześniejszych aktach prawnych wydanych przez władców Austrii, Węgier i Czech. Stanowił prawo dotyczące Żydów, określające zasady prowadzenia przez nich działalności gospodarczej oraz porządkował ich relacje z chrze­ścijanami. Postanowienia statutu kaliskiego były znacznie dalej idące niż przywileje austriackie, węgierskie czy czeskie, a przepisy prawa zostały osadzone w polskich realiach.

Zakładane przez osadników żydowskich kahały, zwane też (tak jak szereg innych żydowskich struktur samorządowych pod wpływem języka polskiego) gminami, stanowiły ostoję żydostwa, pozwalającą przetrwać i co więcej - ekonomicznie się rozwijać - żydowskiej diasporze. Trwanie w rozproszeniu było możliwe przy jednoczesnym zachowaniu religii, tradycji, obyczajowości składających się na żydowską tożsamość. Sprawiać to mogło z zewnątrz wrażenie herme­tyczności, pielęgnowanej, społecznej osobności, czy nawet obcości. Był to jednak jeden z warunków koniecznych do przetrwania w miejscu, w którym przychylne (poczynając od statutu kaliskiego) prawo stwarzało możliwość nie tylko azylu, ale i gospodarczego rozwoju. W legendzie dotyczącej początków żydowskiego osadnictwa na ziemiach polskich nazwa 'Polska' to w języku żydowskim 'Polin', co znaczy "tu odpocznij".

Ostoją każdej gminy żydowskiej była synagoga, miejsce, gdzie sacrum styka się z profanum, a także kirkut, cmentarz żydowski. Mejer Bałaban , wybitny badacz dziejów Żydów polskich, zmarły w getcie warszawskim w czasie II wojny światowej przedwojenny profesor Uniwersytetu Warszawskiego, twierdził, że miejsca, w którym Żydzi pochowali swoich zmarłych, nie chcieli opuścić za żadną cenę.  Również niezwykły szacunek do słowa zawartego w Torze (Pięcioksięgu) przy jednoczesnym szacunku do wiedzy, nauki i edukacji "narodu Księgi", jak nazywają siebie Żydzi, wzmacniał poczucie tożsamości , wspólnoty losu, ale też dumy wynikającej ze świadomości przynależenia do wspólnoty. Niezwykła przy tym była (jest) pozycja rabina, którego status społeczny znacznie różni się od duchownego chrze­ścijańskiego. Rabin to człowiek, który odebrał staranne wykształcenie, mędrzec, człowiek społecznego zaufania. Jego zdanie stawało się rozstrzygające w przypadku problemów nie tylko osobistych, ale i społecznych. Kompetencje rabina nie ograniczały się do dziedziny duchowości, ale znacznie ją wykraczały, dotykając miedzy innymi spraw edukacji, ale również funkcjonowania całej gminy. Silna i nie podlegająca żadnej zwierzchności pozycja rabina w gminie żydowskiej powodowała, że królowie polscy wykorzystywali tę pozycję przy budowie struktury opodatkowania społeczności żydowskiej.

Sierpc w wieku XV okazał się miejscem sprzyjającym osadnikom żydowskim. Czas ich przybycia do miasta zbiega się z zakazem wydanym przez księcia Janusza, który odebrał Żydom prawo mieszkania i prowadzenia handlu w Warszawie oraz na jej przedmieściach (za wyjątkiem czasu obrad sejmowych). Zabroniono Żydom pod karą konfiskaty dóbr również uprawiania rzemiosła w odległości 2 mil od Warszawy.  Król Zygmunt I potwierdził ten zakaz po wcieleniu Mazowsza do Korony. Również w samym Płocku na prośbę mieszczan płockich wydawano zakazy handlu detalicznego dla Żydów. Ponowienie tych zakazów świadczy o tym, że prawdopodobnie nie były dostatecznie przez obie społeczności, zarówno żydowską, jak i polską, przestrzegane.

Sierpc położony w pobliżu Płocka z głęboko zakorzenioną w sensie czasowym  gminą żydowską, umacnianą bliskimi kontaktami ekonomicznymi, ale i religijnymi z gminą płocką, stał się ich domem aż do czasów Holokaustu. Przybywający do miast i miasteczek osadnicy żydowscy budowali swoje domy najczęściej wzdłuż jednej ulicy, która z reguły przybierała nazwę ulicy Żydowskiej. Tak też było zarówno w Płocku, jak i w Sierpcu. Ta tendencja wynikała z potrzeby określenia granic życia wspólnotowego samych Żydów, ale też ich chrze­ścijańskich sąsiadów. Kontakty handlowe, kupieckie i inna działalność gospodarcza z czasem powodowały otwieranie się obu wspólnot, powodując ostre nieje­dnokrotnie sprzeciwy wypływające z obu środowisk. Przybierały one czasem postać zarzutu o judaizowanie (z polskiej strony), jak też zarzut analogiczny (bolesny dla wspólnoty) odwracania się od wielowiekowej tradycji, kultury, religii ( z żydowskiej strony). Znany jest przypadek oskarżonego o judaizowanie lekarza chirurga z Sierpca postawionego przed sądem kościelnym. Sam proces przeciągał się w czasie i ostatecznie nie doszło do ogłoszenia wyroku. Nie zachowały się dokumenty dotyczące najwcze­śniejszego okresu pobytu osadników żydowskich w Sierpcu. Wiadomo jednak, że sierpecka dzielnica żydowska znajdowała się na prawym brzegu rzeki Sierpienicy. Żydom nie wolno było osiedlać się w wieku XVII w części należącej do klasztoru sióstr benedyktynek sprowadzonych do miasta do świątyni zbudowanej na wzgórzu Loret. Adam Bromirski, chorąży płocki, wystarał się o przywilej królewski na jarmarki "w nowym mieście Włóki", a było to w 1771 roku. Przywilej ten istotny dla handlu i rzemiosła żydowskiego w Sierpcu nadał król Stanisław August. Z późniejszych dokumentów wiadomo, że "w dawnych czasach, kiedy dziedzic miasta mógł dobrowolnie narzucać mieszkańcom daniny (…)powstały (…) krupki, kuśnierzowe, kramarczne, krawcowe, tudzież placowe. Właściciel domu płacił od placu (…) prócz tego kwartalne, nadto za kramicę". Rozbudowany system podatków usprawie­dliwiały poniekąd pewne dogodności dla Żydów sierpeckich,  którzy bezpłatnie mogli pozyskiwać drewno z lasu właściciela części miasta, w której zamieszkiwali z przeznaczeniem na potrzeby gorzelnictwa, którym między innymi się trudnili. Rada miasta była zobowiązana do zapewnienia przybywającym na jarmarki kupcom i rzemieślnikom oraz kupującym spokój i bezpieczeństwo.

Skład etniczny mieszkańców Sierpca nie był w tym czasie jednolity. Osiadli w Sierpcu sukiennicy przybyli z Niemiec. Czy byli nimi Żydzi? Na to pytanie trudno jednoznacznie odpowiedzieć, ponieważ nie zachowały się stosowne dokumenty. Wiadomo jednak, że ich przybycie do Sierpca pokrywa się z rozwojem gospodarczym miasta, z rozkwitem warsztatów sukienniczych na Mazowszu Płockim, w tym również w Sierpcu. Żydowska nazwa miasta, "Szeps", oznacza w języku jidysz "owcę, owieczkę". Owcza wełna była podstawowym surowcem sukienników sierpeckich, których wyroby ze względu na ich wysoką jakość uzyskały markę królewską. W 1547 roku komora celna w Poznaniu odnotowuje 58 postawów sukna sierpeckiego, w 1553 roku już 114 postawów (długość postawu: 30 łokci i 2 łokcie szerokości bez krajki). Dokumenty komory celnej z lat późniejszych dowodzą wzrostu obrotów suknem sierpeckim. W Sierpcu produkowano tzw. sukno mazowieckie (czarne, proste) przeznaczone na suknie wierzchnie.

W wieku XVI handel żydowski stanowił konkurencję dla drobnej szlachty polskiej, która nie tracąc szlachectwa podejmowała działalność handlową płodami rolnymi i domagała się ograniczeń dla handlu żydowskiego. Żydzi w naturalny sposób konkurowali też w latach późniejszych z mieszczaństwem. Na przykład na początku XVII wieku zakazano Żydom płockim zakupu gruntu poza ulicą Żydowską i Szewską. Podobna sytuacja istniała również w Sierpcu, gdzie Żydzi zamieszkiwali teren na prawym brzegu rzeki Sierpienicy, na tzw. Włókach (w języku jidysz: Wlikes) i tylko tutaj mogli zamieszkiwać. Z drugiej strony różne swobody handlowe, a także dotyczące bezpieczeństwa osoby i mienia wprowadzano lokalnie na wzór "generalnych przywilejów żydostwa polskiego".

 Określeniem "Nes Polin" czyli "cud Polski" nazywa się napływ osadników żydowskich na ziemie polskie. Zmasowany i niezwykły napływ wspólnot żydowskich miał miejsce na przestrzeni kilku wieków. W wieku XV na ziemiach polskich mieszkało 5% całej ludności wyznania mojżeszowego w Europie. Kilkaset lat później, w roku 1800 było ich już 45%, a w niecały wiek później (ok. 1880 roku) już 75%. W kolejnych latach występuje zjawisko przeciwne, odpływ wielkich fal emigracyjnych, głównie do Erec Israel (Ziemi Izraela) oraz do Stanów Zjednoczonych. Mimo to w Europie Wschodniej jeszcze w 1937 roku, 2 lata przed Holokaustem, zamieszkiwało 50% Żydów europejskich. Realizacja nazistowskiego planu "Endlosung der Judenfrage" spowodowała, że na terenie Polski z 800 gmin żydowskich istniejących w latach bezpośrednio poprze­dzających wybuch II wojny światowej pozostało już tylko 8.

W historii Sierpca liczebność wspólnoty żydowskiej od czasu pierwszych osadników znacznie wzrosła, by osiągnąć na początku XIX wieku 67% ogólnej liczby wszystkich mieszkańców miasta. Tuż przed wybuchem II wojny światowej i przed Holokaustem Żydzi sierpeccy stanowili ok. 30% ogólnej liczby mieszkańców miasta. Niewątpliwy wpływ na to zjawisko miały liczne imigracje do Erec Izrael oraz do USA.

Dramatyczne wydarzenia z początku II wojny światowej, tj. spalenie przez Niemców sierpeckiej synagogi, tortury żydowskich urzędników w więzieniu przyklasztornym w Sierpcu w celu wymuszenia na społeczności żydowskiej powiększonej kontrybucji, znęcanie się fizyczne i psychiczne (obcinanie bród, stygmatyzowanie przymusem noszenia tzw. gwiazdy Dawida na ubraniu, liczne akty odbierania godności i tłumaczone względami ideologicznymi akty ludobójstwa, wreszcie wywózka zdecydowanej większości Żydów sierpeckich oraz z najbliższej okolicy do Warszawy, przybliżyły ostateczny akt unicestwienia sierpeckiej gminy żydowskiej.

 O ile czas początków osadnictwa żydowskiego w Sierpcu jest trudny do precyzyjnego określenia ze względu na brak zachowanych dokumentów (można mówić w przybliżeniu o II połowie wieku XV), o tyle o zamyśle całkowitego zniszczenia sierpeckiej gminy żydowskiej realizującego plan tzw. "całkowitego rozwiązania kwestii żydowskiej" świadczą dwie kluczowe daty: 9 listopada 1939 roku (zgromadzenie na rynku Żydów z Sierpca i najbliższej okolicy i wywiezienie w bydlęcych wagonach do Warszawy) oraz 6 stycznia 1942 (dzień wywiezienia pozostawionych w Sierpcu Żydów, przeznaczonych do prac fizycznych, do getta w Strzegowie, a stamtąd do Auschwitz).

Nieliczna garstka ocalonych z Holokaustu próbowała wrócić do rodzinnego miasta, do grobów przodków, do swoich domów, by na nowo ułożyć sobie życie. W znanej anegdocie nawiązującej do lat 40-tych XX wieku, tuż po wojnie, ks. Ludomir Lissowski, proboszcz sierpecki (ten sam, który udzielał ślubu Krzysztofowi Baczyńskiemu i Basi Drapczyńskiej w czasie powstania warszawskiego) gra w szachy z sierpeckim Żydem. Inne  (równie jasne) wspomnienie dotyczy dwojga młodych ludzi, którzy obiecali sobie, że jeśli przeżyją wojnę, a coś ich rozdzieli, spotkają się po wojnie w Sierpcu. Los sprawił, że stało się to możliwe (dziewczyna miała na imię Miriam). Jednak gdy zobaczyli ulicę Warszawską wybrukowaną macewami z sierpeckiego kirkuta zrozumieli, że nie ma już tu ich świata. Wyjechali wkrótce do Stanów Zjednoczonych, gdzie założyli rodzinę, rozpoczęli nowe życie, które odradza się zawsze wszędzie tam, gdzie miłość zwycięża śmierć.

Bibliografia:

Gmina Sierpc. Księga Pamięci, tł. z j. jidysz i hebrajskiego Abraham Nanes, oprac. tekstów Zespół, Towarzystwo Edukacyjne "Być w Europie", Sierpc 2014.

Księga Pamięci Żydów bieżuńskich, tł. Adam Bielecki, wprowadzenie do wydania polskiego Szewach Weiss, Towarzystwo Przyjaciół Bieżunia & Muzeum Małego Miasta w Bieżuniu - Oddział Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, Bieżuń 2009.

B. Dumowska, Żydowska gmina wyznaniowa w Sierpcu. Wspomnienia ocalonych z Holokaustu, (w:) Polacy i Żydzi ofiary niemieckiej okupacji Ziemi Sierpeckiej w latach 1939 -1945, red. Zdzisław Dumowski, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej, Sierpc 2015.

B. Dumowska, Abraham Neumann - malarz żydowskich miasteczek, (w:) Ziemia sierpecka znana i nieznana. Przewodnik historyczno - krajoznawczy, t. 2, Sierpc 2015.

P. Fijałkowski, Początki obecności Żydów na Mazowszu (do 1526 roku), "Kwartalnik Żydów Polskich", 2001, nr 2 (198).

J. Łempicki, Herbarz szlachty powiatu sierpeckiego (Herbarz mazowiecki), t. 4, red. Zdzisław Dumowski, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Sierpeckiej, Sierpc 2008.

H. Samsonowicz, Gospodarka i społeczeństwo (XIII-początek XIV wieku), (w:) Dzieje Mazowsza do 1526 roku, Warszawa 1994.

I. Schiper, 700 lat gminy żydowskiej w Płocku, Lwów 1938.

I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.

Sierpc. Studia i materiały, Towarzystwo Naukowe Płockie Oddział w Sierpcu, Płock - Sierpc 1972.

Dzieje Sierpca i ziemi sierpeckiej, red. Marian Chudzyński, Towarzystwo Naukowe Płockie Oddział w Sierpcu, Sierpc 2003.

Robert Szuchta, 1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki, Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2015.

 

Niniejszy artykuł powstał w ramach współpracy sierpeckiego oddziału Towarzystwa Naukowego Płockiego i strony Sierpc OnLine.